FOOD FOR THOUGHT – Met de Sustainable Development Goals gaat een astronomisch bedrag gepaard, dus discussiëren we over de vraag: wie gaat dat betalen? Deze week zagen we dat een nieuwe dreigende schuldencrisis in elk geval niet gaat helpen, en dat er nu verschillende voorstellen worden gedaan in Addis Abeba om iets tegen die schuldenproblemen te doen. Maar volgens Luuk de Waal Malefijt, oprichter van Stichting Ons Geld, zien we in de hele discussie iets belangrijks over het hoofd, namelijk het geld zelf. Want daar is volgens hem veel mis mee. ‘Als we ons huidige geldsysteem veranderen, gaan alle issues waar men zich binnen ontwikkelingssamenwerking mee bezig houdt er heel anders uitzien.’

Stichting Ons Geld heeft in de afgelopen maanden behoorlijk wat aandacht gehad. Samen met ex-bankier Ad Broere en De Verleiders, die met hun zinderende theaterstuk ‘Door de Bank Genomen’vele uitverkochte zalen wisten te trekken, startte de stichting een burgerinitiatief: Ons Geld. De Verleiders schoven aan bij De Wereld Draait Door om het initiatief toe te lichtten, dat meer dan 100.000 handtekeningen wist te verzamelen om geldcreatie op de agenda van de Tweede Kamer te krijgen. Wat is er volgens Ons Geld mis met ons geld?

Wat is geld eigenlijk­?

Nog steeds denken veel mensen dat het geld dat ze lenen bij de bank, voor bijvoorbeeld hun hypotheek, het spaargeld van anderen is. Maar deze mythe ontkracht de Waal Malefijt stellig: ‘Wanneer je een lening afsluit bij de bank typt een bankier het bedrag dat je gaat lenen in op een computer. Met deze handeling wordt er spiksplinternieuw geld gemaakt, helemaal uit het niets. Op je rekening verschijnt een besteedbaar bedrag en op je balans bij de bank een schuld. In feite is dit geld niet meer dan een belofte van de bank op geld, waar je rente over betaalt. Bijna al het geld in onze economie wordt op deze manier gecreëerd: als schuld, door private banken. Dit heeft geen betrekking op het munt- en papiergeld dat de overheid drukt, maar dat is slechts een zeer klein percentage van de totale geldhoeveelheid.’

De toelichting op geldcreatie van De Waal Malefijt komt overeen met die van de Bank of England. Maar wat is het probleem met deze manier van geld creëren? De Waal Malefijt: ‘Je lening, plus de rente, betaal je terug aan de bank met geld dat je verdient door te werken. Geld waar echte waarde, namelijk arbeid, achter zit. In een ideale situatie zou de bank het geld dat jij terugbetaalt weer schuldvrij in omloop brengen in de samenleving, zodat het kan worden verdiend door andere schuldenaren. Maar in werkelijkheid wordt het geld dat jij terugbetaalt onmiddellijk vernietigd door de bank. Op de rente na, die is voor de bank zelf. Dit betekent dat vrijwel al het geld dat in de samenleving circuleert iemands lening is, en uit de economie verdwijnt zodra een schuld wordt afbetaald. Hoe minder schulden mensen hebben, hoe minder geld er is.’ Dit effect wordt mooi geïllustreerd door een kort filmpje van de Britse beweging Positive Money:

Schulden betekenen ook dat er rente betaald moet worden. Maar als bijna al het geld in de economie iemands lening is, en weer verdwijnt zodra deze wordt afbetaald, waar komt het extra geld om die rente mee te betalen dan vandaan? Ook dat is een probleem, legt De Waal Malefijt uit. ‘De rente die je betaalt aan de bank komt ook van geld dat in de economie is gekomen door iemands lening. Alle leningen zullen moeten worden terugbetaald, met rente. Maar die rente is niet mee gecreëerd op het moment dat het geld werd geschapen, oftewel de lening werd afgesloten. Dat betekent dat er met dit systeem altijd een tekort aan geld is in de samenleving. Een tekort dat alleen kan worden opgevuld met nieuwe leningen.’ Leningen om leningen mee af te kunnen betalen dus. En zo wordt de hoeveelheid schuld alleen nog maar groter.

Een ander problematisch effect van een systeem waarin al het geld schuld is, zijn volgens De Waal Malefijt de verborgen rentekosten in de prijs van alles wat we kopen. ‘Wie een bedrijf begint moet van alles aanschaffen en leent bij de bank om dit te kunnen bekostigen’, legt hij uit. ‘De rentelast over deze lening zal mee moeten worden berekend in de prijs van je product. De Verleiders illustreren dit met een ‘rentebiertje’: de brouwerij heeft rentelasten die je terug ziet in de prijs van het bier. Maar dit geldt ook voor de producenten van de gerst en het glas. Zo bestaat een groot gedeelte van de prijs voor alles wat we betalen uit rente. Rente die we betalen aan private banken.’

‘Een groot gedeelte van de prijs voor alles wat we betalen uit rente. Rente die we betalen aan private banken’

Ongewenste effecten

Volgens De Waal Malefijt is een monetair systeem waarin geld op deze manier in omloop wordt gebracht inherent onstabiel. Op de website van Stichting Ons Geld worden veel problemen aan ons geldsysteem toegeschreven: financiële crises, werkloosheid, vastgoedbubbels, een ongelijke verdeling van welvaart, inflatie door het uithollen van koopkracht, onnodig hoge belastingen en teveel macht van banken om te beslissen wie geld krijgt en waarvoor. Stuk voor stuk problemen uit onze eigen samenleving. Maar de gevolgen van de creatie van geld als schuld worden misschien nog wel het hardst gevoeld in ontwikkelingslanden.

‘Wanneer er een tekort aan geld is in de economie om schulden mee af te betalen, dwing je de economie om te groeien’, aldus De Waal Malefijt. ‘Groeit de economie niet binnen een systeem zoals we dat nu hebben, dan stort zij als een kaartenhuis in elkaar. Bedrijven moeten mee in deze groei om niet ten onder te gaan en daarom steeds meer produceren om meer te kunnen verdienen. Dit geldt voor de gehele markt en dus neemt de concurrentie en de druk op de export toe. De prijzen moeten zo laag mogelijk, om de concurrentie met anderen te kunnen overleven.’

De gevolgen van deze groeidwang voor het Zuiden zijn bekend: slechte arbeidsomstandigheden en een toenemende druk op het milieu door een overmatige vraag naar grondstoffen. De Waal Malefijt verwijst naar politiek en economisch auteur Michael Rowbotham, die zelfs stelt dat het niet ongewoon is om de technische levensduur van producten bewust te beperken, zodat de klant vrij snel weer een vervangend product nodig hebt. ‘Mensen met schulden letten alleen maar op de prijs, zo worden kwaliteitsproducten er keihard uit geconcurreerd. Vroeger gingen producten veel langer mee dan nu.’

‘Daarnaast’, schetst De Waal Malefijt de problematiek verder, ‘dwingt dit systeem banken steeds weer nieuwe klanten te zoeken om aan te lenen. Zonder nieuwe leningen stort het systeem immers in elkaar. Een heel kwalijke prikkel is dat conflicten winstgevend zijn voor banken, omdat ze landen in conflict in principe onbeperkt geld kunnen lenen om wapens en dergelijke te financieren. Als er een natuurlijke limiet zou zitten aan de hoeveelheid geld die banken kunnen uitlenen zouden er veel minder van dit soort kwalijke leningen zijn.’

Transitie

Stichting Ons Geld stelt een ‘vierde macht’ voor als oplossing voor deze problematiek. ‘Deze vierde, monetaire macht neemt het privilege van de particuliere banken om geld te scheppen over’, aldus De Waal Malefijt. ‘De monetaire macht moet een onafhankelijke macht zijn binnen de overheid, zoals we bijvoorbeeld ook een rechterlijke macht hebben. Een transparante, aan de wet gebonden macht, met een mandaat om de hoeveelheid geld te creëren waarmee de wettelijk vastgelegde doelstellingen kunnen worden behaald. Het geld dat deze macht creëert is echt, omdat het in de economie wordt gebracht wanneer de overheid betaalt voor diensten aan de maatschappij, zoals infrastructuur, of onderwijs. Het is dus geen belofte van een private bank op geld, zoals ons huidige geld. Het is ook geen krediet, geld dat wordt gehuurd. Belangrijk hierbij is dat de monetaire macht het geld creëert, maar dat het parlement bepaalt waar het aan wordt besteed. Zo wordt de allocatie van nieuw gecreëerd geld stukken democratischer. Banken wordt het recht om geld te creëren ontnomen.’

‘Niet de bank, maar de staat hoort ons geld te scheppen. En het parlement bepaalt waar het aan wordt besteed.’

‘Om het huidige schuldengeld te vervangen door staatsgeld is een transitie nodig die binnen een nacht zou kunnen plaatsvinden’, vervolgt De Waal Malefijt. ‘In deze nacht creëert de monetaire macht net zoveel geld als er nu aan schuldgeld in omloop is in Nederland. Hiermee koopt de overheid al het schuldengeld op, in ruil voor onvernietigbaar staatsgeld. Banken blijven bestaan, maar alleen als service aan de maatschappij. Men kan hier spaargeld bewaren en via de bank investeringen doen. De bank mag het staatsgeld waarmee klanten hun leningen afbetalen niet vernietigen.’

Maar wanneer iedereen zijn leningen gaat afbetalen met geld dat niet wordt vernietigd, krijgt de bank stapels onvernietigbaar geld binnen. Hoe komt dat geld weer in de economie, lenen ze het alsnog weer uit? ‘Nee, hiervoor heeft de regering een truc achter de hand’, legt De Waal Malefijt uit. ‘Ze heeft in de transitienacht al het schuldgeld opgekocht. Met dit schuldgeld kan ze het staatsgeld van de banken terugkopen. Zodra het staatsgeld weer terug is bij de regering kan, en moet, zij dit geld via investeringen in de maatschappij weer in circulatie brengen. Zo komt er voldoende geld in de economie om bestaande schulden af te lossen. (Een voorbeeld: de regering betaalt een man die wegen bouwt, die vervolgens een brood koopt bij de bakker, die dit staatsgeld gebruikt om zijn schuld verder af te betalen, red.). Zo is het niet langer nodig nieuwe schulden te creëren om leningen af te betalen, zoals nu het geval is. De schuldenberg die we nu hebben zal hierdoor flink gaan slinken.’

Ook dit transitieplan weet Positive Money helder samen te vatten in een kort filmpje:

Wereldwijde positieve gevolgen

Stel nu dat Nederland deze transitie zou maken, wat levert dat ons dan op? ‘Omdat geld niet meer wordt gecreëerd als rentedragende schuld, zullen prijzen ophouden te stijgen terwijl de koopkracht enorm omhoog gaat’, stelt De Waal Malefijt. ‘Dat betekent dat het makkelijker wordt om te sparen voor wat je wilt kopen, in plaats van te lenen. Doordat de economie niet meer constant hoeft te groeien om niet in te storten en er meer geld is, wordt het logischer voor consumenten om te investeren in kwaliteitsproducten die langer meegaan. De vraag naar grondstoffen zal dus afnemen en de druk om arbeid in het Zuiden zo goedkoop mogelijk te houden zal verdwijnen. Ik geloof niet dat mensen per sé meer zullen consumeren als ze meer geld hebben. We willen de nieuwste spullen omdat we hiertoe worden gestimuleerd door reclames van bedrijven die zoveel mogelijk moeten verkopen om voort te kunnen blijven bestaan in een economie met een groeidwang.’ Verwijzend naar de Piramide van Maslow licht hij toe: ‘Ik denk niet dat mensen zo materialistisch blijven wanneer ze geld en tijd over hebben om zich te ontwikkelen.’

‘Daarnaast valt de prikkel bij banken om speculatie te financieren weg, omdat het geld daadwerkelijk in de bank aanwezig moet zijn’, vervolgt De Waal Malefijt. ‘Nu wordt er nog gespeculeerd op voedsel en grondstoffen op financiële markten, met krediet. Dergelijke handelingen beïnvloeden de prijzen van deze producten en dus ook de levens van de mensen die hier direct van afhankelijk zijn. In een systeem met staatsgeld wordt kredietverstrekking voor dergelijke praktijken te risicovol voor banken, die hun eigen geld, al dan niet geleend van hun klanten, zullen verliezen als het misgaat.’

‘Daarnaast valt de prikkel bij banken om speculatie te financieren weg, omdat het geld daadwerkelijk in de bank aanwezig moet zijn’

‘En het mooie is’, sluit De Waal Malefijt optimistisch af, ‘dat het niet nodig is om de hele wereld tegelijk over te laten stappen op dit nieuwe systeem. Nederland kan er los van andere landen voor kiezen om een transitie te maken. Hier is alleen politieke durf voor nodig.’

Wilt u meer lezen over het voorstel van stichting Ons Geld? Lees dan het uitgebreide rapport van Positive Money

Op 22 juni vindt de conferentie ‘Geld dat Werkt’ van United Economy plaats in academiegebouw van de Universiteit Utrecht, in samenwerking met onder andere stichting Ons Geld. Voor bestuurders en professionals van (lokale) overheden, bedrijven(koepels) en maatschappelijke instellingen die aan de slag willen met effectieve en grensverleggende oplossingen op het gebied van het geldsysteem.