Serious Request heeft volgens religiewetenschapper Brenda Bartelink ‘een onmiskenbaar religieus karakter’. Het neigt daarnaast snel naar ‘poverty porn’ ‘waarin de stereotype beelden worden gebruikt van arme, hopeloze en afhankelijk mensen om geld te werven voor charitatieve projecten’. Ze ziet daarom een rol weggelegd voor maatschappelijke organisaties die het gebruik van stereotypen en simplificaties zouden moeten bestrijden. Maar hiervoor hebben ze wel de steun nodig van de media, het bedrijfsleven en de overheid, aldus Bartelink.

Nederland was in de week voor kerst in de ban van de actie Serious Request. Het jaarlijks terugkerende ritueel heeft een onmiskenbaar religieus karakter. Niet alleen door de timing voor de kerst, maar ook vanwege de rol die vasten speelt. Jezelf eten ontzeggen en stilstaan bij mensen die lijden aan honger en armoede zien we in veel religies terug. De meest bekende voorbeelden zijn de vasten voor het christelijke Paasfeest en tijdens de Islamitische maand Ramadan. Het is ‘mede-lijden’ (sympathie, compassie) in de meest letterlijke zin van het woord. Zo had een Egyptische collega onderzoeker als gewoonte om tijdens de Ramadan een keer bloed te doneren. Ook organiseren Nederlandse maatschappelijke organisaties als Cordaid, Kerk in Actie en Islamic Relief speciale inzamelingsacties tijdens vasten periodes.

De kracht van acties als Serious Request ligt allereerst in de herkenning die het thema oproept, ‘…de bestrijding van babysterfte? Hola, hoe kan iemand daar nu tegen zijn’, aldus een kritische Rik Smits in de Volkskrant. We worden geraakt door de verhalen van ouders die onschuldige baby’s verliezen en de dupe worden van de gebrekkige kennis en voorzieningen op de plek waar zij ter wereld komen. Terwijl het draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking afneemt, wordt er in één week twaalf miljoen opgehaald voor ontwikkelingsprojecten. Koren op de molen van politici die draagvlak vooral opvatten als het succesvol aanboren van private middelen. Maar draagvlak door ‘medelijden’ heeft z’n keerzijde, zelfs als deze twaalf miljoen oplevert.

Fysieke ontmoeting
Enige tijd geleden las ik een boek over de missionaire relaties tussen Nederlandse kerken en ontwikkelingsprojecten van Kerk in Actie in Brazilië. De Braziliaanse antropoloog João Rickli deed onderzoek naar visies op armoede in Brazilië onder Nederlandse protestanten. In zijn boek beschrijft hij hoe Drentse kerkgangers acties opzetten voor ontwikkelingsprojecten in Brazilië. Door het organiseren van een Braziliëmarkt waar mensen spullen kunnen kopen en een Braziliaanse maaltijd kunnen nuttigen dragen mensen bij aan het ‘goede doel’, terwijl zij zich door een kerkdienst ook verbinden met de Braziliaanse ander. Het is die combinatie van religieuze rituelen en het doneren van geld waar Rickli de aandacht op vestigt in zijn studie. Hij observeert een ambivalente relatie tussen persoonlijke betrokkenheid door het geven van tijd en geld en het ‘afkopen’ van verantwoordelijkheid. De fysieke ontmoeting met de Braziliaanse ander is daarom van groot belang om het doneren van geld inhoud te geven.

De actie Serious Request maakt gebruik van een vergelijkbare combinatie van het doneren van geld en het realiseren van nabijheid van die verre ander, afgelopen keer de moeder en haar kind in Malawi. Op de website van Serious Request worden de bezoeken van Eric Corton aan dit land niet voor niets het ‘anker’ van de actie genoemd. Het vasten van de drie dj’s en de tranen opwekkende beelden van Corton’s ontmoetingen in Malawi, maakten de actie tot een lichamelijke ervaring voor ons donateurs in het verre, koude en in kerstversiering gehulde Nederland. Geven kreeg zo een concreet en persoonlijk karakter.  Het gaf ons een gevoel van betrokkenheid bij de wereld en bij een verre ander die even niet abstract meer was.

Nu wordt er, niet onterecht, kritiek gegeven op de eenvoudige manier waarop complexe problemen worden voorgesteld in acties als Serious Request. Het redden van een baby betekent nog niet dat deze baby een toekomst vrij van armoede tegemoet gaat waarin ze toegang zal hebben tot onderwijs, arbeid en haar mensenrechten zal genieten. Ook is de beeldvorming van een hopeloze moeder met haar baby problematisch. Het neigt al snel naar ‘poverty porn’ waarin de stereotype beelden worden gebruikt van arme, hopeloze en afhankelijk mensen om geld te werven voor charitatieve projecten.

Juist maatschappelijke organisaties zouden het gebruik van stereotypen en simplificaties moeten bestrijden. Dus herkenning en tastbaarheid zijn van belang maar alleen als zij het kenmerk zijn van verhalen en beelden die recht doen aan de complexiteit van de wereld waarin we leven. Ontwikkelingsorganisaties zouden daarom moeten inzetten op relaties tussen ‘echte’ mensen, of ‘whole people’ zoals Rickli ze noemt. Als  maatschappelijke organisaties zouden ze bij uitstek de moed moeten hebben die verhalen te vertellen die donateurs en bedrijven liever niet horen. Het zou invloedrijke actoren zoals de media, bedrijfsleven en de overheid sieren als ze die ontwikkelingsorganisaties zouden steunen en ze tegelijkertijd de vrijheid en vertrouwen geeft om complexe en controversiële verhalen te vertellen. Alleen dan kunnen populaire onderwerpen met hun vaak simplistische en stereotype beelden die het goed doen op de ‘goede doelen markt’ ingebed worden in een breder en dieper verhaal.