Een samenwerking tussen een hulporganisatie en favelabewoners, met als doel de dagelijkse levensomstandigheden in de favela een beetje draaglijker te maken. Werkt dat wel? En wat zijn de randvoorwaarden om zo’n project te laten slagen?

Um teto para meu Pais. Een hele Portugese mond vol. Vertaald betekent het ‘Een dak voor mijn land’ en dat is ook precies wat de organisatie beoogt: Een dak boven de favela’s, de sloppenwijken, van Brazilië. De allerarmste gezinnen op de sloppenwijken kunnen dankzij dit project hun krot verruilen voor een comfortabeler houten huis. De Latijns-Amerikaanse organisatie bouwt inmiddels in negentien landen en scoort vooral in Chili, het land waar Um teto is opgezet, uitermate goed. De organisatie sleepte in 2010 zeven prijzen en awards binnen voor hun strijd tegen armoede en voor mensenrechten. Toch opvallend voor een organisatie die grotendeels gerund wordt door vrijwilligers tussen de vijftien en dertig jaar. Drie effectieve kenmerken vallen bij de aanpak van de organisatie op.

Wederzijde rechten en plichten

‘Praten met de families. Samenwerking. Dat is waar het bij ons om draait. In plaats van mensen vertellen wat ze moeten doen, vragen wij wat ze nodig hebben.’ Aan het woord is Ricardo Montero (28), social director van de afdeling van Um teto in São Paulo.
Het kenmerk van de samenwerking is wederzijdse rechten en plichten. Een huisje krijgen komt er niet aan te pas. Van de mensen wordt zelf een actieve houding verwacht en ze krijgen verschillende taken mee. ‘Wij noemen het “een aanval op de gemeenschap van binnenuit”, zoals het paard van Troje. Alleen bedoelen wij het positief’, zegt Ricardo. ‘De families moeten meewerken, zelf wat geld betalen en voor ons koken. Houden ze zich niet aan de afspraak, dan komt er geen huis. Zo werken we mét de gemeenschap in plaats van voor de gemeenschap en dat is het meest effectief.’
Aan de andere kant kunnen de bewoners ook rekenen op steun van de organisatie wanneer ze zich inzetten voor het project. Hun oude huis, of wat daar nog van over was, wordt gesloopt en de brokstukken worden weggehaald. Vrijwilligers van Um teto zetten de houten huisjes in elkaar en plaatsen ze op dezelfde plek als het oude hutje.

‘Doordat we intensief samenwerken, vertrouwen ze ons. Als wij ze zomaar een huis aanbieden, worden we argwanend aangekeken.’ Voor en tijdens de bouw wordt voortdurend gekeken of bewoners zich wel aan de afspraak houden. ‘We stimuleren mensen om zelf na te denken en afspraken te maken. Het is een geven en nemen. We vertellen ze: “Jij wilt een huis? Dan doe jij dit, en wij dat.”’, zegt Ricardo. Zo heeft de organisatie in Brazilië al 626 gezinnen aan een huis geholpen.

Drie fases

Armoede pak je stapje bij stapje aan, volgens Um teto. Het project van de opbouw bestaat uit drie fasen. De eerste fase is die van de voorbereiding en de bouw van huisjes. De favela’s worden gescand op de ergste krotten en met die bewoners worden een aantal gesprekken gepland waarin de wederzijdse rechten en plichten uitvoerig besproken worden. Daarna start de huizenbouw. ‘In Brazilië is er nog erg veel armoede. Ons land is niet alleen die opkomende supermacht, maar heeft ook nog steeds het gezicht van de armoede’, zegt Ricardo. ‘In de sloppenwijken zien we veel noodsituaties waar zo snel mogelijk een noodoplossing moet komen. De huizen die wij bouwen, houden daardoor slechts vijf jaar stand, mits goed onderhouden.’ Toch is het volgens Um teto het beste om eerst de levensomstandigheden van de mensen draaglijker te maken en van daaruit verder te werken.

De tweede stap gaat dit jaar pas in Brazilië van start, maar wordt in andere landen al wel succesvol uitgevoerd. Deze fase draait om het te laten integreren van de families in de maatschappij. Dit gebeurt door sociale trainingen op het gebied van onderwijs, gezondheidszorg, economische ontwikkeling, microfinanciering en rechtsbijstand. ‘We werken met mensen die eigenlijk buiten de maatschappij leven: Ze betalen geen belasting, hebben geen kosten voor water, onderwijs of elektra. Eigenlijk horen ze er niet bij in Brazilië. Wij helpen om de familie weer deel uit te laten maken van de samenleving.’ Huisjes bouwen is dan niet genoeg, het is slechts het startpunt. ‘Armoede is gebrek aan huizen, capaciteit, kennis en onderwijs. Daarom gaan we met allerlei partijen om tafel om te kijken hoe we de armoede kunnen beperken.’ Tijdens de gesprekken krijgen de bewoners meer inzicht in hun rechten en mogelijkheden. Ook zorgt Um teto voor direct contact met bestuurders, advocaten en gemeentediensten. ‘Binnen onze mogelijkheden veranderen we op deze manier de hele kwaliteit van het leven in de sloppenwijken.’

In de laatste fase helpt de organisatie families hun eigen duurzame gemeenschap te ontwikkelen met een sterk sociaal vermogen, banden tussen buren en koppelingen naar externe netwerken. Het doel is om de bewoners te verenigen als gemeenschap en hen te laten werken voor het gemeenschappelijke goed. Afhankelijk van het land kan de organisatie dan ook starten met de bouw van permanente huizen.

Verantwoordelijkheden

Het werk van Um teto is een langdurig proces waar van beide kanten veel tijd en energie ingestoken moet worden. Volgens Ricardo is het werken met de gemeenschap echter effectiever dan projecten van de overheid waarbij er geen verantwoordelijkheden bij de bewoners zelf worden gelegd. ‘Veel regeringsprogramma’s sluiten niet aan bij de gemeenschap. Van bovenaf wordt opgelegd dat bewoners van favela’s moeten verhuizen naar plaatsen waar ze een beter leven zouden hebben’, zegt Ricardo. ‘Dat is misschien een snel proces, maar er verbetert niet genoeg van onderaf.’ Um teto werkt daarom met vier basisprincipes, waarvan de eerste luidt: ‘Je moet niet stoppen met favela’s, maar je moet de definitie van favela’s veranderen.’ Om de inwoners van de sloppen te helpen, moet je ze op hun eigen plaats verantwoordelijkheden, trainingen en sociale cursussen geven. Daarmee verbeter je de kwaliteit van het leven in de sloppen (principe twee), creëer je noodoplossingen voor noodsituaties (principe drie) en kun je op den duur doorstromen naar de bouw van permanente huizen in de gemeenschap (principe vier). En daarmee kom je weer terug bij het eerste principe. Optimaliseer de gemeenschap in zijn geheel en verander daarmee de betekenis van het woord favela. Verbeter de wereld, begin bij de lokale gemeenschap.

Sanne van Grafhorst maakte haar reis in het kader van Beyond (y)our World, het journalistieke trainingsprogramma van lokaalmondiaal.