De Zuid-Soedanese regering en de militie van David Yau Yau tekenden op 30 januari een staakt-het-vuren. Vredesbeweging Pax speelde een hoofdrol bij het bereiken van dit bestand. Al verliep het succesverhaal niet helemaal zoals verwacht: gesprekken waren in volle gang toen de huidige crisis van Zuid-Soedan uitbrak december vorig jaar. In die noodtoestand nam ex-vicepresident Riek Machar het stokje over van Yau Yau als grootste en gevaarlijkste rebellenleider van het land. Welke rol speelde Pax bij het bereiken van het staakt-het-vuren? En hoe verhoudt dit bestand zich tot de huidige crisissituatie in Zuid-Soedan; valt er nog wel over een succes te spreken?

Het oorlogsverhaal van Zuid-Soedan kent veel treurige (Bor, 1991) en een paar hoopgevende (Naivasha, 2005) plotwendingen. 15 december 2013 gaat de boeken in als één van de meest tragische. Na tweeëneenhalf jaar onafhankelijkheid breken gevechten uit in de hoofdstad Djoeba. President Salva Kiir beschuldigd voormalig vicepresident Riek Machar van een staatsgreep. Etnisch geweld verspreidt zich vervolgens razendsnel naar andere delen van het land. Na twee maanden bloedvergieten slaan bijna 700,000 mensen op de vlucht. Nog eens duizenden mensen komen om in het aanhoudende geweld tussen het White Army loyaal aan Riek Machar, en het regeringsleger. Uiteindelijk werd op 27 januari een staakt-het-vuren tussen Riek Machar en de regering getekend. Dat bestand wordt tot op heden grof  geschonden.

De rebellie van David Yau Yau

Voor 15 december hielden echter andere zaken de gemoederen in Zuid-Soedan bezig. Sinds augustus 2012 is David Yau Yau aanvoerder van een Murle-rebellenleger in de provincie Jonglei; de meest achtergestelde provincie van het land en grenzend aan Ethiopië. De bevolking van Jonglei heeft het zwaar te verduren gehad tijdens gevechten met de SPLA, het regeringsleger, die gepaard gaan met plunderingen, verkrachtingen en grote moordpartijen. In dat verhaal speelde Pax een belangrijke rol. ‘Voor de huidige crisis gold de kwestie Yau Yau als grootste bedreiging voor stabiliteit in Zuid-Soedan’, zegt Nico Plooijer, hoofd van de programma’s van Pax in Soedan en Zuid-Soedan.

Volgens Lotje de Vries, van het Centrum voor Internationaal Conflict Analyse & -Management (CICAM) van de Radboud Universiteit, is het verhaal van Yau Yau, of de Cobra Faction zoals de rebellen zichzelf noemen, typisch voor Zuid-Soedan: ‘De mannen van David Yau Yau voelen zich tekort gedaan door de centrale overheid en pakken hun wapens op’.

Nieuwe energie

Pax verkende al een tijd de mogelijkheden om de overheid van Zuid-Soedan en David Yau Yau aan tafel te krijgen. Dat deden ze nadat drie kerkelijk leiders hier het initiatief toe hadden genomen in februari 2013. Het duurde even voordat die inspanningen werden beloond: ‘De Zuid-Soedanese regering wilde liever het militaire klusje in Jonglei klaren’, zegt Plooijer.

Er kwam nieuwe energie in het werk van Pax toen ze in juni 2013 door de Nederlandse ambassade in Juba werden benaderd. Er bleek geld beschikbaar en op verzoek van minister Ploumen schroefde Pax haar werk op. Een oude sterspeler van Pax werd ingezet: professor Hizkais Assefa die een belangrijke rol als bemiddelaar bij soortgelijk werk van Pax bij een overeenkomst met de Lords Resistance Army (LRA) uit Uganda in 2006 had gespeeld.

Een doorn in het oog

Met ‘horten en stoten’, zegt Plooijer, kwamen David Yau Yau en de regering dichter bij elkaar in gesprekken. Pax hielp met haar kennis over de strategie en ontwerp van onderhandelingen en faciliteerde het contact tussen de rebellen en kerkelijk leiders. Zo vlogen de kerkelijk leiders naar Jonglei in augustus 2013 om daar David Yau Yau persoonlijk te ontmoeten – zij deden ‘het echte werk on the ground’ zegt  Plooijer.

Volgens de Vries was er eerst weinig reden voor de regering om concessies te doen. Vlak voor de crisis uitbrak: ‘Yau Yau was een doorn in het oog, maar niet groot genoeg om toe te geven aan een akkoord.’

So far so good, maar toen brak de crisis in Zuid-Soedan op 15 december uit. Het geweld zou grote gevolgen hebben voor de onderhandelingen met David Yau Yau. Maar daarover later meer. Want eerst is duidelijkheid over de eigenlijke bedoeling van de inmenging Pax nodig. Zo valt die straks te vergelijken met het uiteindelijke resultaat; een staakt-het-vuren die op 30 januari werd getekend in Addis Ababa.

De intentie van Pax

Werk aan een staakt-het-vuren was initieel niet aan de orde voor Pax: ‘Wij kunnen als NGO eigenlijk niet een staakt-het-vuren pushen. We zijn er de partij niet voor om zo’n bestand na te leven. Onze intentie was agenda’s uit te werken: waar denken de vechtende partijen dat ze het over moeten hebben? Waar knelt het en waar liggen oplossingen?’

‘Dit is voor ons geen dagelijkse kost’, zegt Plooijer. ‘De enige reden dat wij iets gedaan kunnen krijgen in Zuid-Soedan is dat we daar al erg samenwerken met de kerk. We hebben een vertrouwensband opgebouwd’ (…) ‘Belangrijk was dat al het werk rondom Yau Yau in het begin low-key bleef, zodat betrokkenen de vrijheid voelden om met elkaar van gedachten te wisselen. We werken daar als NGO en niet als een statelijke partij, dus we wilden in eerste instantie niet allerlei grote spelers aan tafel hebben die over hun eigen belangen zouden praten.’

De Vries vindt dat Pax een goede uitgangspositie in Zuid-Soedan heeft om aan onderhandelingen te werken: ‘Pax is een non-state actor, maar het is niet een klassieke NGO die zich richt op voorzieningen; het is echt een vredesbeweging. Ze hebben een enabling environment  gecreëerd. Dat hebben ze eerder gedaan’, zegt de Vries wijzend op het track record van Pax in Oeganda. ‘Geen enkele statelijke speler had hier echt kunnen bemiddelen’.

‘Dat wordt niks meer’ – of toch?

‘We kwamen steeds dichterbij, tot de pleuris uitbrak’, zegt Plooijer. Het kan verkeren, want juist hoofdbemiddelaar en officieel getuige van het LRA staakt-het-vuren in 2006, Riek Machar, staat nu aan het hoofd van de nieuwste rebellie in Zuid-Soedan. De crisis deed alle politieke agenda’s en speelkaarten in Zuid-Soedan veranderen. Vooral in Jonglei, Unity State en Upper Nile wordt hevig gevochten. Bor, de hoofdstad van Jonglei,  wisselde al meerdere malen keer van hand en kant. De verhalen uit hoofdstad Bor zijn schokkend.

De Vries denkt dat één van de grootse angsten van de president tijdens de eerste bange dagen van de crisis in december was dat Yau Yau zich zou aansluiten bij de troepen loyaal aan Riek Machar: ‘Ze delen dezelfde grieven.’ Ook Plooijer dacht dat hij al zijn inspanningen in één nacht tijd in rook op zag gaan. ‘Ik dacht dat word niks meer. Eigenlijk was ik ervan overtuigd dat dit de komende maanden volledig op zijn gat zou liggen.’

Maar tot zijn verbazing bleven de contacten tussen de kerkleiders en David Yau Yau bestaan en wilden ze aan de onderhandelingstafel: ‘Dat hebben we toen maar opgepakt’, zegt Plooijer.

Wisselende agenda’s

De regering had sinds 15 december andere dingen aan het hoofd en lastpak Yau Yau moest zich koest houden. Yau Yau zag op zijn beurt zijn kans schoon voor winst in de nieuw ontstane chaos. Daarbij riskeerde hij aanvallen van zowel de Nuer-mannen van Machar als die van de regering. Opeens wilde iedereen maar wat graag met elkaar aan tafel.

Voor Pax was er nu geen tijd meer om ‘agenda’s te verkennen’ – er was geen push meer nodig. Na vier dagen onderhandelen lag er een staakt-het-vuren op tafel. Plooijer somt de belangrijkste punten van het bestand op: er is nu een peace zone in Jonglei waar niet in gevochten wordt en toegang tot humanitaire hulp wordt verleend. Daarbij blijft Yau Yau neturaal in het grote conflict, hij schaart zich niet achter overheid of de voormalige vice-president Riek Machar.

Bekijk dit filmpje van AlJazeera met beelden van het tekenen van het akkoord in Addis Ababa.

Geen tijd voor de onderliggende oorzaken van conflict

Pax was nu dus toch – niet volgens hun initiële plannen – betrokken bij het tekenen van een staakt-het-vuren. En dat in een heel andere context dan waarin ze hun werk aan de kwestie Yau Yau zijn begonnen.

‘Het is niet erg dat dit eruit is gekomen. Je gaat zo’n proces in om iets voor elkaar te boksen. ‘Maar ik had wel wat meer tijd willen hebben ja’, geeft Plooijer toe: ‘Ik had nog wel iets verder over die agenda’s van het politieke proces willen praten. Dat is nu maar ten dele gebeurd. Daar was het misschien niet de tijd voor gezien de situatie in het land.’

Een tricky zinnetje

De Vries ziet nog een heel ander probleem: ‘In dit bestand wordt de controle van Yau Yau over een gedeelte van Jonglei eigenlijk erkend. Er staat dat het regeringsleger permissie moet vragen alvorens ze de gebieden gecontroleerd door Yau Yau willen betreden. Zo zeggen ze eigenlijk: ‘We laten je met rust, Yau Yau, als je je maar niet achter Machar schaart. Voor de eerste keer krijgt David Yau Yau nu zwart op wit dat hij controle heeft over een bepaald gebied. Het zinnetje is erg tricky, helemaal als dit bestand als basis wordt gebruikt voor vervolggesprekken om echt tot een vredesakkoord te komen.’

De naleving van het bestand

Pax is op het moment niet direct bij de monitoring van het bestand betrokken: ‘Dat ligt bij de vredesmissie van de Verenigde Naties (VN) in Zuid-Soedan en de kerkelijk leiders. Dat vergt zo’n technisch militair vermogen; expertise die Pax niet in huis heeft.’ In werkelijkheid betekent het dat de naleving van het bestand stil ligt. De VN heeft andere prioriteiten en problemen om zich druk over te maken. Zoals de tienduizenden mensen die verblijven op hun basissen en oplaaiend geweld  en bloedvergieten in de provincie Upper Nile.

Plooijer kijkt nu vooral naar Addis Ababa waar de regering en een delegatie van Riek Machar onderhandelen over het ‘grote’ conflict. Er bestaat een kans dat een vredesakkoord met David Yau Yau gelijk wordt meegenomen in deze grote onderhandelingen. Maar ook daar zit vooralsnog  weinig schot in de zaak. ‘Net zoals iedereen werken we in een omgeving die niet alleen door ons gevormd wordt. Je moet flexibel kunnen opereren en soms grote teleurstellingen verwerken’,  zegt Plooijer.

Troef of tekortkoming

En zo laat de grootste troef van Pax – de soft power van een NGO – nu even grote tekortkomingen zien. Want zonder macht of middelen om het bestand na te leven zijn de inspanningen van Pax overgeleverd aan de grillen van de tijd.

Het zal de komende tijd spannend worden hoe mensen die die macht wél hebben het bestand zullen gebruiken: Als eerste stap waardoor strijdende partijen dichter bij elkaar zijn gekomen, of – in het slechtste geval – als brandbrief van David Yau Yau om zijn poot stijf te houden en vrede in Jonglei en Zuid-Soedan alleen maar verder uit het zicht verdwijnt.