Na het doorspitten van het visiedocument ‘Waardevol Maatschappelijk Middenveld’ is Vice Versa dermate geprikkeld om de schrijver van het document te interviewen; algemeen directeur van IKV Pax Christi Jan Gruiters. In het kader van de discussie over de ‘N van NGO’ spreekt Gruiters in het eerste deel van een tweeluik over zijn visie op de relatie van het maatschappelijk middenveld met de overheid en het bedrijfsleven. ‘Wij hoeven de overheid niet te smeken om samenwerking. Nee, een slimme overheid die effectief zijn eigen belangen wil nastreven werkt samen met ngo’s.’

IKV Pax Christi werkt onafhankelijk van partijpolitieke belangen, is te lezen op de website van de organisatie. Toch stelt Jan Gruiters dat organisaties nooit volledig onafhankelijk kunnen zijn. ‘Er wordt in de sector veel gesproken over autonomie. Wie werkt er volkomen autonoom? Dat bestaat eigenlijk helemaal niet. Het is eerder de uitdaging eenzijdige afhankelijkheid te voorkomen en je afhankelijkheden in voldoende mate te spreiden.’ Gruiters erkent dat er druk vanuit de overheid aanwezig is, maar ziet die druk niet als problematisch. ‘Ik heb eigenlijk nog nooit gemerkt dat de druk van de overheid zo groot werd dat wij niets meer konden zeggen. Ik vind ook dat er een belangrijke verantwoordelijkheid ligt bij organisaties zelf om hun eigen koers te blijven varen en hun vrijheid te bewaren. En ik heb tot nu toe niet het idee dat ik het daar heel moeilijk mee heb.’ Wel pleit Gruiters voor een principiële herbevestiging van de vrijheid en de verantwoordelijkheid van het maatschappelijk middenveld door de politiek.

Spanningen tussen overheid en maatschappelijk middenveld

De vraag is of het andere organisaties ook lukt om met kritiek om te gaan van de overheid, zonder die eigen koers uit het oog te verliezen. Gruiters: ‘Er is natuurlijk wel een sluipend proces waarin onder invloed van overheidsfinanciering organisaties zich meer en meer gaan richten naar de eisen van de overheid. Lever je iets in of richt je je tot de overheid? Dat is een ingewikkeld, traag proces en ook afhankelijk van organisaties zelf. Als je het hebt over autonomie, dan is de aanname kennelijk dat je een enorm conflict met de overheid hebt. Dat is een bedrieglijk simpel beeld. Op sommige punten kunnen we het heel erg eens zijn, en op andere punten zijn de agenda’s van de overheid en het maatschappelijk middenveld aan het divergeren. Daarom denk ik dat de relatie met de overheid ook divers zal zijn. Soms zit je aan tafel als partner en soms sta je tegenover elkaar. Dat is een kwestie van schakelen en ik heb het idee dat de overheid het daar eigenlijk moeilijker mee heeft dan het maatschappelijk middenveld.’

Samenwerking met het bedrijfsleven

Hoe staat de directeur van IKV Pax Christi dan tegenover samenwerking met het bedrijfsleven? ‘Onze relatie met de private sector is veranderd. Bedrijven zijn niet alleen tegenstanders, maar soms ook onze partners die een bijdrage kunnen leveren aan veiligheid en mensenrechten.’ Toch is Gruiters opvallend terughoudend over de mogelijkheden tot financiering vanuit het bedrijfsleven. ‘Ik kan best met het bedrijfsleven samenwerken, maar niet zo makkelijk op financieel gebied.’ Gruiters stelt dat dit te maken heeft met perceptieproblemen en onafhankelijkheidseisen, maar ook met de aard van de problematiek waarmee zijn organisatie zich bezighoudt, die het moeilijk maakt voor het bedrijfsleven om te financieren. ‘IKV Pax Christi is een beetje een vreemde eend in de OS-bijt. Een vredesorganisatie is toch wat anders dan een ontwikkelingsorganisatie, namelijk meer gericht op politiek geladen vraagstukken.’ Een financiële relatie met de overheid is volgens Gruiters minder problematisch omdat deze uitgaat van het publieke belang, terwijl bedrijven handelen vanuit een privaat belang en dus gericht zijn op het maken van winst. Ondernemingen zullen zich niet makkelijk financieel verbinden met politiek gevoelige issues op gebied van vrede en veiligheid.

Financiële relaties

Een groot deel van de discussie over de toekomst van het maatschappelijk middenveld richt zich op de financiële relatie met de overheid. Er is te veel over geld gepraat als het aan Jan Gruiters ligt: ‘Je kunt er niet omheen, maar het is in hoge mate onverstandig en zelfs dom om daarmee te beginnen.’ De relaties tussen overheid en maatschappelijk middenveld zijn veelzijdiger dan slechts financiële relaties, aldus Gruiters. ‘De rol van niet-statelijke actoren in het internationaal beleid groeit. Er zijn ook inzichten of bijdrages die geleverd worden en initiatieven die het maatschappelijk middenveld kan nemen, die de overheid nooit kan nemen.’

Gruiters is er dan ook van overtuigd dat de overheid de financiële kraan naar maatschappelijke organisaties niet zal dichtdraaien. ‘Stel dat de overheid zou stoppen met het financieren van het onderwijs of de omroep, dat gaat nooit gebeuren. En dat gaat voor ons ook niet gebeuren, want we vervullen een publieke functie. Van die publieke functie zegt de overheid zelf – zie de reactie van de overheid op het WRR rapport ‘Aan het buitenland gehecht’: wij moeten de belangen en inzichten van niet-statelijke actoren in het buitenlandbeleid meenemen, wil het buitenlandbeleid effectief zijn. Knapen heeft aangegeven dat hij de relatie tussen het maatschappelijk middenveld en de overheid niet alleen financieel wil zien, maar ook meer inhoudelijk. Natuurlijk moet die relatie meer inhoudelijk en strategischer worden.’ Gruiters vindt wel dat de overheid zich dan anders moet opstellen en veel meer een netwerkspeler moet worden. ‘En daar heeft de overheid heel veel moeite mee, om dat spel te spelen.’

Netwerksamenleving

‘Een slimme overheid die effectief zijn eigen belangen wil nastreven werkt samen met het maatschappelijk middenveld,’ vervolgt Gruiters. Het is niet meer zo dat ‘staten het buitenlandbeleid domineren. We leven steeds meer in een netwerksamenleving waarin iedereen spreekt over de opkomst van niet-statelijke actoren.’ De overheid en het maatschappelijk middenveld hebben elkaar op veel gebieden nodig. ‘We hoeven niet te smeken om samenwerking. Nee, een slimme overheid die effectief zijn eigen prioriteiten wil nastreven werkt samen met ngo’s en beseft dat die daarmee meer invloed kan uitoefenen. De tijd is voorbij dat de omvang van het Bruto Nationaal Product bepaalde hoeveel invloed je had. Nee, hoe slim je kunt samenwerken met andere partijen, dat bepaalt hoeveel invloed je hebt. Dat betekent dat de overheid niet alleen moet optreden als financier of subsidiegever, hij moet ook met ons partneren en samenwerken op specifieke niches.’ Volgens Gruiters moeten maatschappelijke organisaties daarin niet te afwachtend en krampachtig in opereren. ‘We zijn altijd al in staat geweest de agenda van de overheid te beïnvloeden.’

Lees morgen deel 2 van het interview met Jan Gruiters over zijn toekomstvisie voor IKV Pax Christi en het maatschappelijk middenveld. Discussieer mee over de toekomst van het maatschappelijk middenveld op onze nieuwsblog ‘De N van NGO.’