Ellen Mangnus (27) is ontwikkelingseconome, en heeft een grote fascinatie voor filosofie. Voor Vice Versa legt ze actuele kwesties in de ontwikkelingssector voor aan de knapste koppen uit de wereldgeschiedenis. Met vandaag: Spinoza over eigenbelang.

Woelige tijden, zoals die waarin onze sector zich bevindt, zijn vaak ook een periode van reflectie. Waar doen we het allemaal voor, die ontwikkelingssamenwerking? Wat is eigenlijk het belang van ‘ons’ bestaan?

Het rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid ‘Minder pretentie, meer ambitie’, dat momenteel voor velen een leidraad is, onderscheidt drie motieven voor ontwikkelingssamenwerking. Het morele motief is een altruïstisch streven naar het helpen van de medemens. Met ontwikkelingssamenwerking uit eigenbelang wil de donor daarentegen geld verdienen (denk aan een afzetmarkt) of invloed winnen. Ontwikkelingshulp die ingezet wordt zodat de ontvanger ons geen problemen zal bezorgen, noemt de WRR hulp uit ‘verlicht eigenbelang.’ Ook spreekt de WRR van verlicht eigenbelang wanneer het gaat om ontwikkelingssamenwerking die bijdraagt aan het algemene belang.

Het huidige ministerie stelt dat ontwikkelingsamenwerking een zaak moet zijn van verlicht eigenbelang, de mengvorm tussen het altruïstische en het egoïstische streven. Ik merk dat er bij veel organisaties een vrees heerst dat dit verlichte eigenbelang ruimte biedt om onder de noemer van ontwikkelingssamenwerking toch vooral aan de medemens te verdienen. Hoe kunnen we het verlichte eigenbelang verenigen met het morele motief? Wanneer doen we er goed aan om uit een bepaald soort eigenbelang te handelen?

Laten we te rade gaan bij de grote denker over eigenbelang, namelijk onze eigen Spinoza! Spinoza is een van Nederlands bekendste filosofen en leefde van 1632 tot 1677. Hij was een zoon van Portugees-Joodse immigranten en woonde in Amsterdam en Den Haag. Spinoza was een ‘rationalist’: hij geloofde in het gezonde verstand als bron van kennis. 

Vrijheid

Om te kunnen begrijpen wat Spinoza stelt over eigenbelang, moeten we eerst kijken naar een ander begrip waar hij grote waarde aan hecht: vrijheid. Spinoza stelt dat ieder mens zijn leven begint in onvrijheid. Mensen zijn onderhevig aan krachten van buitenaf waarop ze geen invloed hebben. Hij noemt deze krachten affecten. Voorbeelden van affecten zijn begeerte, angst, blijdschap, droefheid, haat, liefde en jaloezie.
 
Spinoza schetst twee wegen naar bevrijding uit deze onvrijheid: de politieke en persoonlijke weg. Beide zijn noodzakelijk voor echte vrijheid. Met de politieke weg bedoelt Spinoza dat staten zo gecreëerd moeten worden dat mensen kunnen leven in persoonlijke vrijheid.

Hoe bereikt een mens persoonlijke vrijheid, als eenmaal aan de politieke voorwaarden daarvoor zijn voldaan? Voor Spinoza is vrijheid hetzelfde als autonomie. We zijn autonoom als we over ons eigen handelen bepalen en niet door de affecten van buiten gestuurd worden. Dit betekent niet dat we de affecten moeten onderdrukken: we moeten bewust van ze zijn zodat we ermee om kunnen gaan en ze kunnen gebruiken in ons bestaan.

Noodzaak

Volgens Spinoza streeft ieder mens ernaar in zijn bestaan te volharden en wil ieder mens zijn bestaan zelf vorm geven. Dit kan als hij in vrijheid leeft. Vrijheid en daarmee voortbestaan is volgens Spinoza in het eigenbelang van ieder mens. Spinoza ziet eigenbelang dus niet als iets kwaads, maar juist als iets noodzakelijks om te overleven.
Maar, stelt Spinoza: om te kunnen voortbestaan en om een leuk leven te leiden, hebben we anderen nodig. Kiezen voor eigenbelang betekent dat je kiest voor samenwerking met anderen en daarmee ook bijdraagt aan hun welzijn. Normen en waarden die het samenleven mogelijk maken zijn volgens Spinoza ook slechts middelen voor het individu om te overleven. Voor ons voortbestaan is het van wezenlijk belang om zo harmonieus mogelijk samen te leven met anderen. Rekening houden met het belang van een ander valt samen met eigenbelang.

Als we naar Spinoza luisteren is ontwikkelingssamenwerking uit eigenbelang een slimme zet, die bijdraagt aan onze vrijheid en ons voortbestaan – mits dit belang samenvalt met en niet ten koste gaat van het belang van de ander. De medemens die ontwikkelingshulp ontvangt moet daarom in vrijheid kunnen bepalen hoe ze die hulp gebruikt. Ontwikkelingssamenwerking waarbij we verdienen aan de ontvanger of deze afhankelijk maken van onze steun is helemaal niet in ons belang. Een moreel motief is daarom een voorwaarde om van verlicht eigenbelang te kunnen spreken.