Er heerst hongersnood in de Hoorn van Afrika. Vijf vragen en antwoorden over een aangekondigde ramp.

1 Wanneer is een ramp een ramp?

“Als een land een bepaalde crisis met de gewone middelen niet meer kan oplossen”, volgens hoogleraar Thea Hilhorst, hoogleraar humanitaire hulp en wederopbouw aan de Wageningen Universiteit . “Maar in delen van de Hoorn van Afrika behoort hulp van buitenaf inmiddels tot de gewone middelen en is er daar dus sprake van een ramp zodra de structurele hulp niet meer toereikend is en er noodhulp nodig is.”

Hulporganisaties houden zich meestal aan de criteria rond voedselonzekerheid van het Famine Early Warning System Net (zie kaart op rechterpagina). Bij een hongersnood heeft minstens 20 procent van de inwoners van een land minder dan 2100 kilocalorieën per dag tot zijn beschikking, lijdt meer dan 30 procent van de kinderen aan acute ondervoeding. Ook sterven er dan minstens twee op de 10.000 volwassenen en vier op de 10.000 kinderen per dag. Hoewel de Verenigde Naties deze week hebben verklaard dat er in de Zuid-Somalische regio’s Bakool en Lower Shabelle hongersnood heerst, er is niet in de gehele Hoorn van Afrika sprake van een officiële hongersnood. Hulporganisaties nemen het woord hongersnood niet snel in de mond, uit angst van overdrijving te worden beschuldigd.

2 Wanneer werd duidelijk dat de regio met deze ernstige droogte te maken zou krijgen?

“Dat was eind 2010”, zegt hoogleraar Hilhorst. “Toen kwamen de waarschuwingen voor het huidige scenario.” Professor Jan Abbink, Hoorn van Afrika-specialist van het Afrika Studiecentrum in Leiden, houdt het op januari dit jaar. “Toen werd wel duidelijk dat zowel de gu, de grote regens in april tot juni als de dayr, de lichtere buien in oktober tot december, zouden uitblijven. Beide regens zijn de afgelopen twee jaar in Somalië niet gevallen.” Klimatologen van het Famine Early Warning System net (Fews Net) zeggen nu al een jaar geleden alarm te hebben geslagen over het drama in de regio, dat op basis van neerslagpatronen sinds 1952 als de ergste droogte in zestig jaar is bestempeld. “De ramp bedreigt nu ruim tien miljoen mensen in Djibouti, Ethiopië, Kenia, Somalië en Oeganda”, zo reageren de klimatologen, die gefrustreerd zijn over de afwachtende houding die volgde op hun voorspellingen.

3 Waarom reageert de internationale gemeenschap nu pas op dit aangekondigde leed?

“Onze technologieën hebben het reactievermogen van overheden overtroffen en de communicatie tussen wetenschappers en beleidsmakers gaat mank”, is de verklaring van Fews Net-klimatoloog Chris Funk.

Maar er is meer aan de hand. Oxfam schreef niet voor niets deze week een brandbrief. De VN hebben geschat dat ongeveer 700 miljoen euro nodig is om een humanitaire catastrofe af te wenden, maar tot nu toe hebben landen en donoren als de EU in totaal 140 miljoen euro toegezegd. Nederland heeft 5 miljoen gedoneerd.

“De tijd van vrijgevigheid vanuit Europa en Amerika is een beetje voorbij”, zegt Lydie Boka van Afrika-denktank Strategico. Daarbij laten overheden ook vaker hun oren hangen naar hun kiezers. Inwoners van rijke landen maken zich nu meer druk om hun eigen onzekere financiële toekomst en hebben daardoor steeds meer kritiek op gulle overheidsgiften aan arme landen.”

4 Is dat de reden dat er relatief weinig is gedoneerd, zoals staatssecretaris Ben Knapen (ontwikkelingssamenwerking) heeft geklaagd?

Boka: “Westerlingen zien in het nieuws Somalische piraten die mensen gijzelen en radicale moslims die grote delen van het land in handen hebben en vragen zich af: waarom zou ik dat soort mensen steunen?”

Daarbij heerst een algehele Afrika-moeheid, vreest Hilhorst. “Mensen zijn de beelden van baby’s met opgezwollen buikjes zat. Het lijkt voor veel westerlingen alsof ze deze ramp al zo vaak hebben gezien. En toch is er 5 miljoen gedoneerd. Ik ben het daarom niet eens met Knapen dat Nederlanders te weinig hebben gegeven. Maar wat een hongersnood moeilijk maakt, is dat er niet één, spectaculair moment is, waarop het zich aankondigt. Zoals bij de tsunami in Azië en de aardbeving in Haïti. Dit is meer eens sluimerende ramp.”

Voor hulporganisaties is het ook moeilijk om een moment te kiezen voor een landelijke actie, zoals Giro 555. Hilhorst: “Te vroeg beginnen werkt niet, zoals in 2006. Toen werd er geen gehoor gegeven aan de oproep om geld te doneren omdat er nog geen beeld beschikbaar was van uitgemergelde kinderen. Het is ontzettend wrang en dubbel: enerzijds ergeren we ons aan de stereotiepe beelden van Afrikanen die sterven van de honger, maar tegelijk is dat het enige dat ons in beweging brengt. Dus kunnen hulporganisaties niet anders dan wachten totdat het echt heel ernstig is.” Of zoals Rixt Bode van Oxfam Novib zegt: “Het is onmogelijk om geld los te krijgen voor een ramp die nog geen ramp is.”

5 Wat zijn de oorzaken van de ramp in de Hoorn, behalve uitblijvende regenval?

“Het gaat om een lastige mix van klimaatproblemen en politiek conflict”, zegt Boka. De klimaatproblemen hebben te maken met La Niña, het fenomeen dat tot overstromingen leidt in Latijns-Amerika en Australië en grote droogte veroorzaakt in Oost-Afrika. Door dit ‘zusje van El Niño’ koelt het water in de Stille Oceaan flink af. Dat heeft stijgende temperaturen en minder neerslag tot gevolg. De korte regentijd werd onderdrukt door La Niña, maar het uitblijven van de lange regens heeft geen aanwijsbare oorzaak. In Noordoost-Kenia heeft het nu al een jaar bijna niet geregend. Het is lastiger om erachter te komen hoeveel het in Somalië geregend heeft. Er worden geen regengegevens doorgegeven aan de buitenwereld vanwege een ander probleem: burgeroorlog. “Daar raken we de kern van deze structurele ramp: het gewelddadige conflict in het grensgebied tussen Ethiopië, Djibouti en Somalië”, benadrukt Abbink. In het stuurloze Somalië woedt al jaren een bloedige strijd tussen de zwakke overheidsregering die door het Westen gesteund wordt en de radicaal-islamitische strijders van Al-Shabaab.

In het oosten van Ethiopië strijden de Somalische nomaden in de Ogaden-streek al decennia een even bittere strijd uit met het Ethiopische leger. Abbink: “Dus die hele regio waar nu honger heerst, kenmerkt zich vooral door oorlog. Het valt op dat de vlucht uit het semi-autonome, maar vredige Somaliland, waar evengoed droogte heerst, veel minder groot is. De bevolking kan daar veel sneller hulp krijgen.”

Herdersvolken in de oorlogsgebieden kunnen in tijden van droogte vanwege de gewapende strijd de vruchtbare gronden niet meer veilig bereiken, waardoor hun vee sterft en zij honger lijden. Door de klimaatproblemen zijn de voedselprijzen wereldwijd enorm gestegen en dan zijn de armen in de wereld, zoals in de Hoorn van Afrika, de eersten die geen eten meer hebben.

Vragen 6 tot en met 10 zijn te lezen in Trouw van 23 juli.