De idealen van António Zefanias: ‘Als ik sterf, zal het in de naam van gerechtigheid zijn’
Kapotte autoramen, dreigtelefoontjes, what’s app foto’s met lijken. Het is dagelijkse kost voor António Zefanias, journalist bij de lokale krant Diário de Zambézia. Het weerhoudt hem er niet van zijn idealen na te streven. ‘Ik wil de stem zijn van het volk.’
Het was een kort berichtje op de website van de nieuwssite Club of Mozambique: Journalist António Zefanias ontvangt doodsbedreigingen in Quelimane, Zambézia. Als Nederlandse journalist heb je zo je obstakels, zo nu en dan, maar doodsbedreigingen is niet de dagelijkse routine. Hoe ga je te werk, en hoe blijf je trouw aan je idealen? Op reportage in Mozambique kreeg Vice Versa de kans om tijdens een tussenstop in de provinciehoofdstad Quelimane Zefanias te ontmoeten.
Zefanias’ glimlach lijkt in ieder geval niet onder de bedreigingen te leiden. En het kantoor van de Diário de Zambézia, gesitueerd op een paar meter afstand van Quelimane’s rivier, oogt even uitnodigend als altijd. Op een krijtbord voor het kantoor mogen mensen hun redactionele tips delen. ‘A voz do povo’, oftewel, ‘de stem van het volk’, staat erboven. In de hal ligt een groot gastenboek tentoongesteld, met daarin ook de groeten van een studente uit Nederland.
Vrijwilligerswerk
Het kantoor met z’n zeeblauw geschilderde muren is eigendom van de Diário zelf. Twee jaar geleden konden ze hun eigen kantoor kopen. De krant loopt goed, dankzij de volhardendheid van Zefanias en zijn collega’s. Zefanias was net afgestudeerd in Communicatiewetenschappen aan de universiteit in Maputo, toen hij opmerkte dat al het nieuws uit de hoofdstad kwam. Wat er gebeurde in de provincie, bleef onder de radar. Terwijl juist de échte verhalen daar te vinden zijn, zo vond hij. En zo begon hij de eerste regionale krant in Zambezia, de op een na dichtsbevolkte provincie van het land. In 2005 zag het eerste exemplaar van de Diário de Zambézia het licht.
De eerste jaren waren niet gemakkelijk. Zefanias investeerde zijn eigen geld in de krant, en hij en z’n collega’s werkten op een puur vrijwillige basis. Twee jaar lang werkten ze zonder enig salaris, en combineerden ze het bijna fulltime werk voor de krant met baantjes her en der. In 2007 kregen ze fondsen uit het Verenigd Koninkrijk, en konden ze zelfs twee computers kopen. Vanaf dat moment wisten ze hun verdienmodel uit te breiden tot op het punt dat ze zichzelf konden bedruipen. Inkomsten halen ze uit advertenties, abonnementen en losse verkoop. Maandelijks worden er 20.000 tot 30.000 exemplaren van de krant verkocht.
Waar in Nederland af en toe voorzichtig met printing-on-demand wordt geëxperimenteerd, is het voor Quelimane al gemeengoed. Mensen komen naar het kantoor van de Diário de Zambézia en vragen daar aan de deur een exemplaar. Marketing is niet meer nodig. ‘Iedereen kent de Diário’, verklaart Zefanias.
Moed geven
De kern van de krant is dat het onafhankelijk is. Dat mag klinken als een sine qua non, maar in Mozambique is dat niet direct logica. ‘Toen ik de krant had opgericht, was het heel moeilijk uit te leggen dat we onafhankelijk waren. Maputo had een paar onafhankelijke kranten, maar in de provincies was men dat niet gewend’, legt Zefanias uit. ‘Men vond het moeilijk te begrijpen dat we niet gelinkt waren aan de regering, en dachten automatisch dat we dan vast van de oppositie moesten zijn. Pas na vier jaar begonnen mensen langzamerhand te begrijpen: ze zijn niet van Frelimo, MDM, of Renamo – ze zijn onafhankelijk.’
Inmiddels functioneert de krant als bastion waar mensen hun stem kunnen laten horen. ‘Mensen komen regelmatig hiernaartoe, soms huilen ze, soms vragen ze om hulp. Ik probeer ze moed te geven, en op hun beurt geven ze mij de moed en de betekenis om met mijn werk door te gaan. Mensen vertrouwen me. Ze vertellen over politiek wangedrag, corruptie, ongelijke salarissen, et cetera. Het zijn zaken die hun direct raken in hun levens, en sommige van mijn onderzoeken hebben dingen voor hen ten goede veranderd.’ Als mensen anoniem willen blijven, is alles wat ze hoeven te doen op een ongezien moment het krijt te pakken en hun klacht op het krijtbord achter te laten.
Ook de regering is (soms) blij met zijn onthullingen, en die leiden dan ook niet zelden tot arrestaties. Bijvoorbeeld tijdens een zaak waar ‘spookleraren’ ten onrechte op een salarislijst stonden en voor niets maandelijks een salaris ontvingen. Een ander voorbeeld komt van een onderwijsinstituut in Quelimane, dat zonder enige kwalificatie lessen aanbood over visserij. Studenten betaalden hun collegegeld, maar kregen een diploma dat niets waard was. Het instituut werd gesloten.
Leven riskeren
Momenteel onderzoekt hij een corruptiegeval waar een lokale districtsambtenaar bij betrokken is. Hij heeft er al diverse intimiderende telefoontjes over ontvangen. Hij grijnst. Het gaat hier om mensen met macht, en hij weet dat er risico aan is verbonden. ‘Dit is het resultaat van ons beroep. We schrijven over corruptie, vriendjespolitiek, drugszaken, fraude.. Zaken waar mensen met macht bij betrokken zijn. En dan bedreigen ze je met de dood.’ Hij haalt zijn schouders op. ‘We zijn met zeven mensen, en we weten allemaal dat we ons leven riskeren. We praten erover, en beslissen altijd om door te gaan. We willen onze zoektocht naar de waarheid en gerechtigheid voortzetten. We willen daar geen compromissen in sluiten, voor geen goud’, zegt hij vastberaden.
Ook niet tijdens de meest jonge bedreigingen, die hij afgelopen december ontving. Het begon met what’s app berichtjes met zijn foto en foto’s van een dood lichaam. ‘We weten waar je woont en je kinderen.’ ‘Ik heb betere dingen te doen’, luidde zijn droge commentaar. Hij laat de berichten zien met een brutale twinkeling in zijn ogen. Het bleef niet bij app-berichten: Zefanias laat tevens een tien minuten durende telefoonconversatie horen waarop twee mannen te horen zijn die zeggen ingehuurd te zijn door iemand die hem wil vermoorden – en slechts als hij bereid is een hogere som te betalen dan hun opdrachtgevers, kan hij zijn leven sparen. ‘Vertel aan wie jullie ook maar gestuurd heeft, dat ik al dood ben, dus ik ben niet bang om dood te gaan’, zo luidt Zefanias’ antwoord, en hij sluit af met de woorden: ‘Als ik doodga, zal het in de naam van gerechtigheid zijn.’
Dochter thuis
Dramatische woorden, maar boezemen dergelijke dreigtelefoontjes hem geen angst in? Voor de zoveelste keer haalt hij nonchalant zijn schouders op. ‘Nadat ik dit bericht had ontvangen, liep ik gewoon naar huis. En de volgende dag ook. En de dag erna ook.’ Het is het resultaat van gewend raken aan dreigementen. ‘De ramen van mijn auto zijn vele malen ingeslagen. Ik heb pistolen tegen mijn hoofd gehad. Er zijn giftige stoffen in mijn auto geplaatst. Vooral tijdens verkiezingstijd gaat het los. Maar als je een onafhankelijke journalist bent in Mozambique, dan weet je dat je risico’s moet nemen. Daar moet je op voorbereid zijn – anders moet je geen onafhankelijke journalist worden.’ Hij zegt het met een logica alsof hij zegt dat als je geen wiskundige kunt worden als je niet van cijfertjes houdt.
Maar komt het gesprek op zijn familie, dan betrekt zijn gezicht, voor het eerst. ‘Degenen die me bedreigen, kunnen het ook gemunt hebben op mijn familie. Ik houd mijn dochter liefst zoveel mogelijk thuis, en als ze de deur uitgaat, moet ze me precies vertellen waarheen ze gaat en wanneer, en wanneer ze terugkomt.’ Dat is nog wel het moeilijkste deel van zijn baan. ‘Ik heb dit beroep gekozen. Ik neem het risico. Maar mijn familie koos hier niet voor.’
Maar sterker dan de angst dat er wat gebeurt met zijn familie (gezien hij geen angst voor zichzelf lijkt te hebben), is zijn drijfveer om de stem van het volk te zijn. ‘Ik wil de burgers van dit land dienen, en misstanden blootleggen. Zo hoop ik bij te dragen aan een rechtvaardiger en meer democratisch land. Het mooie is dat ik zie dat het helpt, omdat mijn publicaties niet zelden leiden tot arrestaties. Dat geeft me moed. En ook het vertrouwen dat de mensen me hier geven, drijft mij om door te gaan met dit werk.’