In de discussie over beeldvorming in het kader van het Reframing the Message? debat verzet Janneke Juffermans zich zowel tegen het krachtige beeld van Afrikanen als het zielige beeld. Waarom hebben we zo’n neiging om in beelden te denken? ‘Wat als we nu eens dat hele kwetsbare en dat hele krachtige zien als manifestaties van mensen in bepaalde omstandigheden. Van ‘ons mensen’ dus. En niet van Afrikanen pur sang.’

Een tijdje geleden postte ik iets op Facebook. Ik was in Sierra Leone voor een reportage over meisjes en meisjes lopen daar een nogal groot risico op verkrachting of vroegtijdige zwangerschap. Ik schreef dat ik een paar meisjes die inderdaad verkracht waren geïnterviewd had en dat ik vervolgens later op de dag ontroerd was geraakt door de medewerkers van een ngo, die zich met hart en ziel inzetten voor hen. Overigens een ngo waar alleen mensen uit Afrika werkten. Ze dansten allemaal, inclusief de directeur, een choreografie op de muziek van een band waar ook mensen met een handicap in speelden. De muziek swingde de tent uit en mensen zo uit hun dak te zien gaan terwijl ze zongen: ‘give me my rights’,  een zelfgeschreven nummer, zorgde ervoor dat ik volschoot. Kun je je in Nederland een organisatie voorstellen waar directeur en medewerkers dezelfde pasjes dansen op een nummer waarmee ze iets aankaarten dat hen heel erg aan het hart gaat?

Opstandig

Wat volgde op mijn post op Facebook waren een aantal herkenbaarheidsbetuigingen en vind ik leuks, maar ook twee zeer felle reacties van Facebookvrienden uit Afrika die nu hier wonen.  Het moest afgelopen zijn met die negatieve beeldvorming over Afrika, daar zat niemand meer op te wachten. Had ik die meisjes trouwens wel betaald voor hun verhaal, want welk een ellende stortte ik over ze uit nu ik over ze zou schrijven? En trouwens: verkrachting komt in Nederland ook voor.

Toen ik die reacties las, dacht ik in eerste instantie opstandig:  de volgende keer zeg ik gewoon tegen zo’n meisje: ‘ah, jij bent verkracht? Nee, sorry dan wil ik je verhaal niet horen, het moet positief zijn want in Nederland zit niemand meer op dat soort verhalen over Afrika te wachten. Wel rot voor je trouwens, succes verder hè? En weet je nog iemand die me een positief verhaal kan vertellen? Ik heb er wel wat geld voor over, als het maar positief is. En weet je verkrachting van jonge meisjes komt in Nederland ook voor, dus het is ook eigenlijk niet zo relevant als ik daar wat over schrijf. Nee, het komt er lang niet zoveel voor als hier in Sierra Leone, maar toch.. hey, ik wens je het allerbeste verder, maak er wat van!’

Grappig

Maar na de opstandigheid kwam het idee dat het hier iets geks aan de hand is. Het gekke is namelijk dat mensen denken dat als er iets geschreven wordt over meisjes die verkracht zijn in Afrika, dat iets zegt over Afrikanen zelf. Het gaat dan dus om identificatie. En of dat terecht is, dat is de vraag, maar het is wel een heel veel voorkomend verschijnsel. Overigens ook een grappig verschijnsel was dat degenen die zo fel op mijn posts reageerden, allebei niet uit Sierra Leone komen. Ikzelf heb nog nooit de neiging gehad om heel Europa te verdedigen als er bijvoorbeeld iets naars uit Duitsland in het nieuws kwam. En een vriend van me, wel Sierra Leonees, zei dat hij erg geïnteresseerd was in het artikel omdat hij benieuwd was naar ons (want ik schreef het artikel met collega Marusja Aangeenbrug) perspectief op kwesties in zijn land.

Iets om te tillen

Een andere discussie op Facebook op dit moment gaat over de kracht van Afrikanen. Dat beeld zou te weinig worden neergezet in de media, is de strekking. Wilde Ganzen heeft haar koers gewijzigd en gaat nu in plaats van zielige, krachtige mensen portretteren in haar campagnes. De discussie op facebook gaat overigens nog verder. Alleen Afrikanen zélf zijn het beste in staat om te vertellen wat er in Afrika speelt. Met dat laatste ben ik het grotendeels eens, maar niet helemaal. Om dezelfde reden als mijn vriend uit Sierra Leone aangeeft, denk ik dat het goed is als ook anderen dan Afrikanen over Afrika blijven schrijven.

Maar terug naar het eerste punt: als Afrikanen vanaf nu gaan worden neergezet als krachtige mensen, dan is dat eigenlijk de tegenhanger van het eerdere beeld dat Afrika een continent vol hulpeloze, arme en oorlogvoerende mensen is. Allebei is het niet waar en te kort door de bocht. Kracht laat zich alleen zien als je iets hebt om te tillen. Dus de draagkracht van sommige Afrikanen kan wellicht groot zijn, maar dat komt dan waarschijnlijk ook door een grote draaglast. Hetzelfde geldt voor plezier en levensvreugde, ook regelmatig gespot in Afrika. Ook daarbij denk ik dat het samenhangt met het bekend zijn met de tegenhanger van die medaille.

‘Single story’

Chimamanda Adichie, een Nigeriaanse schrijfster, hield een aantal jaren geleden een Ted Talk getiteld: the danger of a single story. Zij betoogt hierin het volgende: wíj weten dat als er een verhaal verschijnt over een Nederlandse seriemoordenaar dat niet zegt dat alle Nederlanders seriemoordenaars zijn. Dat komt omdat we meer verhalen kennen over Nederlanders en het verhaal over één Nederlander niet op alle Nederlanders plakken.

Het gevaar van een eenzijdig verhaal dat keer op keer verteld wordt over iets of iemand die je nog niet kent, is dat inderdaad de neiging ontstaat om te denken dat dat hét verhaal is over iets (Afrika) of iemand (Afr ikanen), aldus Achibie in de tedtalk. Vanuit dat perspectief en de geschiedenis op het gebied van berichtgeving over Afrika kan ik me de felle reacties op mijn Facebookpost daarom wel enigszins voorstellen, hoewel er dus maar één zinnetje over verkrachte meisjes ging en de rest over de ngo.

Kracht en kwetsbaarheid

Tegelijkertijd denk ik dat we ook niet de andere kant op moeten gaan van een beeld waarin Afrikanen krachtig zijn. Op de een of andere manier heeft het allebei iets onbeholpens, zowel het beeld van het zielige Afrikaanse kindje als het beeld van de krachtige Afrikaan. Misschien zegt wat wij over Afrika denken ook iets over ons eigen onvermogen om eerlijk naar onszelf te kijken en naar wat het betekent om mens te zijn. Want wat als we nu eens dat hele kwetsbare en dat hele krachtige zien als manifestaties van mensen in bepaalde omstandigheden. Van ‘ons mensen’ dus. En niet van Afrikanen pur sang. Mijns inziens laten kracht en kwetsbaarheid zich zien in bepaalde omstandigheden, zoals armoede, zoals ongelijke machtsverhoudingen, zoals culturele aspecten, zoals rijkdom, zoals liefde, zoals sterven, ziekte, oorlog, geboorte en dood, om maar eens wat te noemen.

En wat als we er nu allemaal voor zorgen dat er meer verhalen komen over Afrika en haar bewoners, die net zo gedifferentieerd en veelzijdig zijn als de verhalen over Europa. En wat als we bovendien over de omstandigheden blijven communiceren. Zoals die in Sierra Leone, waar het aantal verkrachtingen samenhangt met armoede en uitzichtloosheid van veel jongeren. Dan zullen we veel meer gaan beseffen dat het vooral die omstandigheden zijn waardoor mensen zich op een bepaalde manier gedragen en niet de regio of het continent.

We zijn bovendien allemaal onder invloed van goede dan wel minder goede omstandigheden.  Daarom zou het mooi zijn als we ons veel meer van een oordeel onthouden en de ander niet betitelen als krachtig of hulpeloos, maar daarentegen samen kijken hoe we die omstandigheden kunnen beïnvloeden. En dat is volgens mij waar goede ontwikkelingssamenwerking om draait. En daarin passen zowel positieve als negatieve verhalen, zolang ze relevant zijn en ter zake doen.