Ellen Mangnus filosofeert in het nieuwste nummer van Vice Versa over de gedachte dat armoede meer is dan het bruto binnenlands product.

In plaats van de gebruikelijke bespiegeling op actuele dilemma’s in de sector wil ik deze laatste column gebruiken om te reflecteren op een van de belangrijkste doelen van de sector, namelijk armoedebestrijding. Ik raakte geïnspireerd door een artikel van Rutger Bregman over het bruto binnenlands product (bbp) op De Correspondent van afgelopen 13 november. Bregman laat daarin zien dat het bbp, de maatstaf waarmee wij groei en vooruitgang duiden, een misleidend cijfer is. Goede dingen, zoals kennis ontwikkeling, worden niet gemeten. Maar ellendige zaken die geld opbrengen wel. Zoals hij stelt: ‘Files, drugsmisbruik, vreemdgaan – het zijn goudmijntjes voor tankstations, afkickklinieken en echtscheidingsadvocaten’ en dus ook voor het bbp.

Een groeiend bbp duidt dus niet per se op vooruitgang. Het zet me aan het denken. Wat is eigenlijk vooruitgang? En wat is armoede? Al veel langer frustreert het me dat in veel debatten armoede uitsluitend als iets materieels wordt beschouwd. In het meest gunstige geval gaat het niet alleen over wat een individu bezit, maar ook over zijn ‘toegang tot’ bijvoorbeeld educatie of gezondheidsdiensten. Toch ontbreekt volgens mij dan nog steeds iets.

Tijdens een verblijf in Mali raakte ik bevriend met een gehandicapte vrouw. Ze was kreupel geboren en bewoog zich voort op een scooter met zijwielen. Ze zag er altijd piekfijn in orde uit. Zoals Malinese vrouwen dat zo goed kunnen; met een prachtige hoofddoek, bijpassende oorbellen en getekende wenkbrauwen. Op een dag vroeg ik haar nieuwsgierig of ze getrouwd was. Met een fluisterende stem antwoordde ze toen: Pas encore’ (nog niet). De aanblik van haar vochtige ogen bezorgde me een koude rilling. Ik realiseerde me plots hoe ontzettend arm ze wel niet was. Een Malinese vrouw van rond de 40, ongetrouwd. Ze was niet alleen fysiek gehandicapt. Het waren niet alleen de problemen om in haar materiële behoeften te voorzien die haar arm maakten. Ongetrouwd en zonder kinderen zou ze door haar omgeving nooit als volwaardige vrouw gezien worden. Onmeetbare armoede.

Onderdrukking

Op zoek naar een relevante denker kwam ik terecht bij Axel Honneth, een professor filosofie aan Columbia universiteit en directeur van het Instituut voor Sociaal Onderzoek van de universiteit van Frankfurt. Hij werd geboren in 1949 in West-Duitsland. Honneth werd bekend door zijn inzicht dat sociale strijd van onderdrukten niet alleen voortkomt uit hun ongenoegen over de ongelijke verdeling van middelen in een samenleving. Volgens hem had hun strijd een andere grond: deze mensen ervoeren gebrek aan erkenning.

Een mens voelt zich pas een volledig mens als hij zijn behoeften en wensen als autonoom persoon kan realiseren. Daarvoor is volgens Honneth zelfvertrouwen, zelfrespect en zelfwaardering nodig. Volgens hem zijn er drie soorten ‘erkenningsrelaties’ die leiden tot zelfvertrouwen, zelfrespect en zelf waardering. De eerste zijn liefdesrelaties, daarin ontwikkelt een mens zelfvertrouwen. Een kind verwerft zelfvertrouwen in een gezin. Ook intieme relaties met vrienden en liefdes dragen bij aan iemands zelfvertrouwen.

Ten tweede zijn er de rechtsrelaties: de legale rechten waarop een individu aanspraak mag maken. Deze dragen bij aan zelfrespect en maken dat iemand zichzelf als een autonoom individu kan opvatten. Mensen zonder rechten kunnen ook nog wel zelfrespect hebben, maar de volste vorm van zelfrespect vereist een legale erkenning. Een voorbeeld is stemrecht voor vrouwen.

Als laatste zijn er solidariteitsrelaties met de maatschappij. Het betekent dat een individu ervaart dat de maatschappij zijn levensstijl en activiteiten waardeert. Bepaalde groepen of activiteiten kunnen legaal wel geaccepteerd zijn, maar door de maatschappij nog niet. Zoals op sommige plekken het geval is met homoseksualiteit. Groepen die slachtoffer zijn van discriminatie worden in hun zelfwaardering gedwarsboomd.

Rechtvaardigheid

Erkenning kan niet zomaar gerealiseerd worden. Relaties zijn historisch ontwikkeld en veranderen niet zomaar. Daar is vaak een sociale strijd voor nodig. Volgens Honett vraagt rechtvaardigheid dus meer dan de eerlijke verdeling van goederen. In een gezonde samenleving kan volgens Honett ieder individu zelfwaardering realiseren. Daarvoor is erkenning nodig. Hij merkt wel op dat ‘erkenning’ iets normatiefs en cultureel gebonden is. Waar in Nederland je werk misschien belangrijk is om erkend te worden, kan in een andere context de status ‘getrouwd’ noodzakelijk zijn.

Een concept om mee te nemen in onze ontwikkelingsinterventies: erkenning. Zou er pas aan erkenning gewerkt kunnen worden wanneer armoede in termen van bezit en toegang niet meer bestaat?

Deze column verscheen op 19 december in Vice Versa #05. Direct toegang tot alle columns en artikelen? Neem dan een abonnement op Vice Versa en krijg het boek ‘Minder Hypes, Meer Hippocrates’ van Marc Broere en Ellen Mangnus cadeau!