De transitie naar groene energie komt ‘uit de startblokken’, stelde de Nationale Energieverkenning vorige week. Hoe staat de sociale kant ervoor? Bij het delven van steenkool vinden wandaden plaats, maar ook bij de metalen voor windmolens, zonnepanelen en autobatterijen gaat veel mis.

Nederland ondertekende het klimaatverdrag van Parijs. Maar ondanks de overeenstemming om over te stappen op schone energie, is Nederland nog sterk afhankelijk van fossiele brandstoffen, waaronder steenkool. Nog altijd leveren de zeven overgebleven kolencentrales in Nederland 35 procent van onze stroom en veroorzaken zij ruim tien procent van alle CO₂-uitstoot van ons land.

We importeerden de afgelopen jaren zo’n vijftig miljoen ton steenkool, waarvan we ongeveer 35 miljoen ton doorvoerden naar andere Europese landen – een klein deel van de wereldproductie van ongeveer zeven miljard ton. Het verbruik van steenkool in Nederland steeg de afgelopen jaren gestaag tot bijna achttien miljoen ton in 2015, waarna in 2016 een lichte daling volgde omdat drie oude centrales werden gesloten. Toch bleef het gebruik hoger dan in 2014 en voorgaande jaren, omdat in 2014 en ’15 relatief hoogrenderende kolencentrales in gebruik zijn genomen.

Al die steenkolen zijn niet alleen slecht voor het klimaat, maar ook voor de mensen die ze uit de grond halen, onder meer in Zuid-Afrika en Colombia. De winning gaat gepaard met mensenrechtenschendingen en milieuschade. Pax deed onderzoek ernaar in Colombia en publiceerde in 2014 het rapport The Dark Side of Coal. Getuigen stellen daarin dat twee internationale mijnbouwbedrijven – Drummond uit de Verenigde Staten en Prodeco uit Zwitserland – in Colombia samenwerkten met paramilitairen die verantwoordelijk zijn voor wijdverbreid geweld. Duizenden mensen zijn vermoord en tienduizenden verdreven van hun land. Slachtoffers wachten nog steeds op erkenning en compensatie. Ook in Zuid-Afrika zijn zulke schendingen bekend.

Om aandacht te vragen voor de sociale misstanden rondom steenkool en om een verbinding te leggen tussen verzet in Nederland en protest in landen over heel de wereld, organiseren ActionAid, Pax en Vice Versa op vrijdagmiddag 3 november een Kolencruise door de Amsterdamse haven.

Mineralen en metalen

Tegelijkertijd is het aandeel hernieuwbare energie de laatste jaren gegroeid – en zal verder groeien in de nabije toekomst, blijkt uit de Nationale Energieverkenning van ECN, Planbureau voor de Leefomgeving en CBS die vorige week uitkwam. Afgelopen zomer bracht de Wereldbank een rapport uit over het groeiend belang van mineralen en metalen voor groene energievoorziening. De Wereldbank concludeert dat de vraag naar mineralen en metalen – door de toename van windmolens, zonnepanelen en batterijen om energie op te slaan – flink zal toenemen. Het draait om grondstoffen als aluminium, koper, lood, kobalt, lithium, mangaan, nikkel, zilver, staal, zink en zeldzame aardmetalen zoals indium, molybdenum en neodymium. Zeldzame aardmetalen zijn in werkelijkheid niet echt zeldzaam, overigens, maar vaak wel moeilijk te mijnen, omdat ze in samenstelling met andere ertsen in de grond zitten.

Hoeveel de vraag zal toenemen, hangt af van het aantal windmolens, zonnepanelen en batterijen, maar ook van het soort technologie dat wordt gebruikt. Zo hebben windmolens op zee een directe aandrijving met magneten, waarbij het zeldzame aardmetaal neodymium nodig is. Windmolens op land hebben vaker een schakelsysteem, waardoor dat metaal niet nodig is. Elektrische auto’s hebben lithium en kobalt nodig voor hun batterijen – in een Tesla zit zeven kilo kobalt –, hybride auto’s juist lood. De Wereldbank concludeert dat als de klimaatverandering beperkt moet blijven tot twee graden Celsius, de vraag naar metalen voor zonne- en windenergie zal verdubbelen tot verdrievoudigen tot 2050. De vraag naar metalen voor batterijen zal vertienvoudigen.

Metalen en mineralen worden niet alleen gebruikt voor duurzame energie. Ook in turbines die nodig zijn om fossiele energie om te zetten in elektriciteit zitten metalen. De Nederlandse WindEnergie Associatie (NWEA) stelt dat uit onderzoek van het Internationaal Energieagentschap blijkt dat, ook in de toekomst, minder dan één procent van de wereldvraag naar neodymium uit de windenergie-industrie komt.

China is het belangrijkste herkomstland van bijna alle mineralen en metalen voor groene energiebronnen. Maar elders liggen nog grote reserves en de Wereldbank verwacht dat landen in Latijns-Amerika een grote rol zullen spelen in koper, lithium en bauxiet. Ook in Afrika liggen veel ongebruikte reserves: in Guinee wordt 6,5 procent van het bauxiet (aluminium) geproduceerd, terwijl er ruim een kwart van de bekende wereldvoorraad ligt. Al die grondstoffen kunnen inkomsten brengen: ze vormen een dominant deel in de economie van 81 landen, waar de helft van de wereldbevolking woont en zeventig procent van degenen die leven in extreme armoede. Maar, zegt de Wereldbank, de winning van mineralen moet op duurzame wijze gebeuren, omdat het kan leiden tot vervuiling van water en ecosystemen, en effect kan hebben op gemeenschappen.

Dat is zacht uitgedrukt. Kobalt dat in mobieltjes en batterijen van auto’s gebruikt wordt, komt uit milieuvervuilende en onveilige kleinschalige mijnen in Congo waar veel kinderen in werken, concludeerde Amnesty International in een rapport. De kobaltproductie in Congo is goed voor ongeveer de helft van de wereldproductie. In 2011 was er ophef over giftige meren die het gevolg waren van het mijnen van neodymium in Baotou, in China. In Zambia wordt koper gewonnen, wat leidt tot landroof en vervuiling, terwijl de lokale bevolking er niet van profiteert, concludeerde ActionAid. In een platinamijn in Zuid-Afrika vond ActionAid South Africa ook milieuvervuiling en landonteigening.

Gemijnd door milities

‘Voor sommige grondstoffen’, zegt Maria van der Heide, van ActionAid, ‘zijn producenten nu al aangewezen op de minder ontwikkelde landen. Als de vraag toeneemt, kunnen  er vaker grondstoffen komen uit deze landen, en daar zijn zaken vaak niet netjes geregeld. Nu al moeten we nadenken over de grondstoffen voor de toekomst, niet pas als iedereen al een elektrische auto heeft.’

ActionAid wil dat de Nederlandse overheid eisen gaat stellen aan de sociale duurzaamheid van de grondstoffen van duurzame energie, bijvoorbeeld bij de aanbesteding van windmolenparken. Ook moeten bedrijven zich meer richten op due diligence op gebied van mensenrechten, het nagaan waar hun grondstoffen vandaan komen en verantwoordelijkheid nemen voor de omstandigheden waarin ze worden gemaakt.

‘Het zijn geen uitzonderingen die de ngo’s hier oppikken’, zegt Dirk-Jan Koch, speciaal gezant Natuurlijke Hulpbronnen bij het ministerie van Buitenlandse Zaken. ‘Er zijn natuurlijk ook veel schone operaties, maar ook veel waarbij iets niet goed gaat.’ Risico dat het misgaat is er vooral bij mijnbouw in gebieden met slecht bestuur, en als er veel kleinschalige en ambachtelijke mijnbouw is, zegt Koch. Zoals in Congo, waar hij jaren woonde en werkte als diplomaat. Het probleem, zegt Koch, is niet de beschikbaarheid van mineralen en metalen, maar de ecologische en sociale kosten van het delven ervan. De Europese Commissie stelde een lijst op van ‘kritieke grondstoffen’, gebaseerd op hoeveel er in de grond zit, hoe makkelijk het te hergebruiken is en in welke landen het zit. Kobalt, zeldzame aardmetalen en fosfaat staan hoog op die lijst.

‘De energietransitie is goed en is ook inzet van het nieuwe kabinet,’ zegt Koch, ‘maar het is niet zo dat je dan geen grondstoffen meer nodig hebt. Daarop moeten we ons voorbereiden.’ De Commissie voerde begin 2017 al wetgeving door over conflictmineralen, die vanaf 2021 bedrijven verbiedt om tin, tantaal, wolfraam en goud te kopen die onder dwang of door gewapende milities zijn gemijnd. In juni organiseerde Buitenlandse Zaken een conferentie over hulpbronnen voor de energietransitie, om het onderwerp op de beleidsagenda te zetten. Het ging over verantwoorde mijnbouw, maar ook over hergebruik van metalen en onderzoek naar alternatieve materialen. En over circulair ontwerp van windmolens en zonnepanelen, zodat metalen in de toekomst makkelijker te recyclen zijn. Het meest kansrijk, denkt Koch, is verbetering van het hergebruik.

Competitie in duurzaamheid

The Hague Centre for Strategic Studies, een denktank, deed aanbevelingen. De eerste is om bij aanbestedingen van de overheid verantwoorde inkoop en circulair design te eisen. Koch: ‘Windmolenproducenten moeten nu vooral op prijs concurreren. We kijken momenteel samen met het ministerie van Economische Zaken wat we op dit vlak kunnen verbeteren.’ Een ander voorstel was om consumentenproducten – zoals energie, maar ook wasmachines – naast een groen ook een sociaal consumentenlabel te geven. ‘Dat is een vergaand voorstel,’ zegt Koch, ‘dat Nederland niet alleen kan regelen, enkel met andere landen samen.’

Wat bedrijven kan stimuleren meer verantwoordelijkheid te nemen, zegt Koch, is de Responsible Mining Index, mede door Buitenlandse Zaken gefinancierd, die in maart 2018 moet uitkomen. Vergelijkbaar met de Access to Medicine Index en de Access to Seeds Index, zal een onafhankelijke stichting een lijst van de dertig belangrijkste mijnbouwbedrijven ter wereld uitbrengen, gerangschikt naar de mate waarin ze sociaal beleid uitvoeren. ‘We hopen dat er daardoor een competitie tussen bedrijven ontstaat richting duurzaamheid’, zegt Koch.

Daarnaast vindt hij het belangrijk om de dominantie van China in de markt van mineralen en metalen aan te kaarten. Dat kan door elders meer mijnbouw op te zetten. Door de lage kosten van mijnen in China – ook door gebrek aan normen over milieu en arbeid – zijn de grondstoffen uit China goedkoop. Verantwoorde mijnbouw elders kan daar nauwelijks mee concurreren en heeft subsidie nodig. Daarnaast moet China zich verantwoordelijker gedragen in zijn mijnbouwprojecten in Congo, bijvoorbeeld. Koch gaat daar binnenkort verder over praten met de Chinese overheid. ‘Dat vergt diplomatieke vaardigheid. Maar er is al veel verbetering. Twee jaar geleden werd er soms besmuikt gereageerd door de Chinezen op de kinderarbeid in Congo. Nu zetten ze een fonds op voor scholing voor kinderen die in de mijnbouw gewerkt hebben.’

Convenanten in opkomst

Alle bedrijven met mineralen in hun toeleveringsketen hebben een due diligence-verplichting volgens richtlijnen van de Oeso. De imvo-convenanten die onder de hoede van de SER gesloten zijn, stimuleren naleving ervan. Voor de metaal- en technologiesector is een convenant in oprichting dat zich zal bezighouden met aluminium, koper, brons, nikkel, zilver en zink. Ook is er een convenant in de maak met de duurzame energiesector, opgezet door de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE).

Olof van der Gaag, directeur van de NVDE, legt uit dat samen met de SER en Buitenlandse Zaken eerst goed uitgezocht wordt hoe de keten in elkaar zit en wat er precies aan de hand is. ‘Eerst zijn er een goede analyse en feitenonderzoek nodig. Heel de duurzame-energiesector is nog in ontwikkeling, wat zeker geldt voor het aspect van de grondstoffen ervoor. Tegelijkertijd biedt dat de kans om het in het begin meteen goed te doen. Het heeft absoluut de aandacht van bedrijven in de sector.’

Van der Gaag geeft wel aan dat het voor kleine bedrijven in de zonne-energiesector nog een ver-van-hun-bed-show is. ‘Dat zijn installatiebedrijven, die hebben niet altijd zicht op de herkomst van de grondstoffen in de panelen.’ Multinationals die windturbines bouwen zijn er meer mee bezig. Van der Gaag vindt dat de hele keten moet meewerken aan duurzame winning van grondstoffen. ‘Niet alleen duurzaam qua milieu, maar ook sociaal.’

Hergebruik van windmolens

‘Zeldzame metalen, en hoe ze gedolven worden, is eerlijk gezegd niet iets waarmee ik dagelijks bezig ben’, zegt Evert den Boer, directeur van Greenchoice en dit jaar op plaats veertig van de Duurzame 100 van Trouw. Greenchoice is een energieleverancier en produceert zelf geen windmolens of zonnepanelen. ‘Ik ken de discussie wel’, zegt Den Boer. ‘Er zijn metalen nodig. Het antwoord is hergebruik. Het grote verschil tussen fossiele brandstof en duurzame energie, is dat wij onze grondstoffen kunnen hergebruiken – steenkool wordt verbruikt. Het is denk ik vooral aan degenen die windmolens ontwerpen om te zorgen dat ze zo gebouwd worden dat ze – als je ervan af wilt – makkelijk hergebruikt kunnen worden.’

Greenchoice heeft een aantal windmolenparken, maar Den Boer geeft aan dat bij de investering daarin de herkomst van metalen geen rol speelde. ‘In de toekomst zal dat mogelijk wèl een rol spelen, maar tot dusver is de herkomst van grondstoffen geen onderwerp.’ Den Boer verwijst naar gegevens van de Nederlandse WindEnergie Associatie, waaruit blijkt dat metalen als neodymium maar voor een klein gedeelte in windmolens terechtkomen en hoofdzakelijk in andere toepassingen. Den Boer zou het aanmoedigen dat de overheid in aanbestedingen criteria op het gebied van sociale duurzaamheid opneemt. ‘Dan denk ik vooral aan eisen voor herbruikbaarheid.’

Greenchoice adviseert wel tegen batterijsystemen, waarin huishoudens zelf hun zonne-energie opslaan die ze overdag opwekken. ‘Die batterijen zijn belastend voor het milieu, vanwege de metalen die erin zitten. Terwijl lokale opslag niet nodig is, omdat er nog veel fossiele energie in het systeem zit. Ook bij de aankoop van bos of bosprojecten om CO₂ te compenseren, spelen sociale aspecten en biodiversiteit een rol voor Greenchoice.

Den Boer vindt het in principe wel een taak voor bedrijven als het zijne om te zorgen dat de hele keten duurzaam is, inclusief de grondstoffen. ‘Maar hier is nog maar weinig aandacht voor. En dat zal bij andere bedrijven helemaal zo zijn.’ Van het convenant grondstoffen van duurzame energie heeft Den Boer nog niet gehoord.