Vandaag is het nieuwste Vice Versa themanummer uitgekomen. De special telt liefst 16 verhalen over landrechten met een speciale focus op buitenlandse investeringen, conflict, klimaat, de stad en vrouwenrechten. Reportages uit onder meer Colombia, Irak, Mozambique, Mongolië en Indonesië laten zien waarom landrechten zo essentieel zijn voor haar bewoners, die voor hun levensonderhoud afhankelijk zijn van de grond waar ze vaak al generaties lang mee verbonden zijn.

De special was vorige week al aan minister Ploumen overhandigd, maar vandaag mochten dan ook Vice Versa’s abonnees de special ontvangen.

In het openingsverhaal wordt kort de historie van het landacquisitie en landrechtenbeleid geschetst. Wat verstaan we precies over landroof? Hoe hebben verschillende belanghebbenden, zoals bedrijven, donoren, regeringen en de gemeenschappen zelf, zich aangepast aan de nieuwe realiteit? Een wereldkaart toont enkele hoogtepunten van de Nederlandse inzet op het gebied van landrechten.

Vervolgens volgen we in Mongolië de route van het ‘groene gras’. Mongolië is het dunstbevolkte land ter wereld, met een nomadische cultuur die voorschrijft dat land altijd van en voor iedereen is. Wat gebeurt er als je hier privébezit van land introduceert en er opeens lucratieve mineralen in de grond worden gevonden? Hoofdredacteur Marc Broere ging op reportage. ‘Dat iedereen een stukje privéland kreeg, maakte een soort goudkoorts los.’

In Indonesië werpt de oliepalm z’n lange schaduwen vooruit. Het oliepalmareaal in Indonesië groeit jaarlijks met een half miljoen hectare. De druk op land gaat gepaard met conflict, ontbossing en steeds meer ‘kleine’ boeren die zelfstandig oliepalmen planten. Een dappere reportage van journalist Manon Stravens uit een archipel in de ban van de palmvrucht: ‘Ik ken journalisten die onder militaire begeleiding op het vliegtuig zijn gezet’.

Ook Oeganda is gegrepen door de palmoliekoorts. Journalist llse Zeemeijer (Financieel Dagblad) vertrok vijf jaar geleden voor haar masteronderzoek naar Oeganda om de investeringen aldaar onder de loep te nemen. Nu keert ze terug naar de plantages van toen: een voor suikerriet en een voor palmolie. Beide investeringen zijn nog steeds controversieel en gaan gepaard met landtwist – maar ook met vooruitgang. ‘Ik had zo een memo kunnen schrijven naar ons bestuur met het advies om ons terug te trekken uit dit project vanwege de reputatierisico’s’, vertrouwt een van de palmoliebedrijven haar toen, ‘maar zijn de mensen op het eiland dan beter af?’

Een evenzo complex verhaal vanuit Mozambique. Gretig komen buitenlandse investeerders af op Mozambique’s enorme landerijen. Een progressieve landwet uit 1997 moet dat in theorie in goede banen leiden, maar de uitvoering ontbreekt. Tussen het suikerriet en de eucalyptusbomen zoekt journalist en Vice Versa-redacteur Selma Zijlstra naar de gevolgen. Ze treft daar tevreden boerinnen, die via contractteelt met een suikerrietbedrijf meer verdienen dan voorheen, maar ook boze leden van een vrouwen coöperatie die hun land vernietigd zagen door een private investeerder. De eucalyptusbomen van het Portugese Portucel hebben tweeërlei effect: waar sommigen hun land omringd zien met bomen en slechts een karig baantje kregen, tuft even verderop een werknemer van datzelfde bedrijf met zijn zojuist gekochte brommer op de wegen die door datzelfde Portucel zijn aangelegd.

Landtwist is niet alleen voorbehouden aan het Zuidelijk halfrond: ook in Nederland kennen we onze portie van ‘landjepik’, al heet dat hier ‘landonteigening’. Tony van der Meulen, ex-hoofdredacteur van het Brabants Dagblad, ging aan de hand van Chris de Stoops boek Dit is mijn hof (2015) op zoek naar de gevolgen van het onder water zetten van de Hedwigepolder. En aan een keukentafel in Twente leert hij hoe boeren hun land op moeten offeren voor ‘de natuur’. ‘Woningbouw, daar zouden wij meer vrede mee hebben’, aldus een verdrietige boer.

Wetenschapsjournalist Joris Tielens bekijkt de Nederlandse beleidscoherentie op het gebied van landrechten, of, zoals SP-Kamerlid Eric Smaling het eufemistisch noemt: ‘een hulp-en handelsconflictje’. Minister Ploumen steunt het vastleggen en naleven van landrechten wereldwijd. Maar tegelijkertijd kan haar hulp-en handelsagenda leiden tot het schenden van landrechten. Hoe coherent is Nederland? Krijgt handel niet te vaak voorrang?

Hoe belangrijk landrechten zijn in conflict, bewijst journalist Eva Huson in een reportage uit het Iraakse Sinjar. Het gebied is een jaar geleden heroverd op Islamitische Staat, maar het spoor van destructie is nog lang niet uitgewist. Naast kapotte dorpen en een gebroken samenleving kampt de regio met een ander probleem: een gesneuveld kadaster. Maar één slimme ambtenaar wist nog net het tapoo, het landregister van de stad Sinuni mee te grissen voordat IS kwam. Zijn verzetsdaad werpt z’n vruchten af: teruggekeerde boeren die hun eigendomspapieren kwijtraakten tijdens hun vlucht, hebben inmiddels een kopietje in handen.

We blijven in conflictgebied: ditmaal in Colombia. Op papier is het vrede in het Zuid-Amerikaanse land, maar in werkelijkheid duurt de echte vrede langer. Een halve eeuw oorlog bracht miljoenen ontheemden voort, en daarmee veel betwist land. Terwijl het wel ‘twee eeuwen’ gaat duren voordat alle percelen zijn geregistreerd. Ellen Mangnus (publicist en onderzoeker bij Landac) gaat op bezoek bij lokale mensen van het Kadaster. Dat veel mensen een eigendomstitel zonder kadastrale kaart, of andersom: een kadastrale kaart hebben zonder titel, vergemakkelijkt het proces niet. Op die manier ligt nieuw conflict op de loer – met name daar de vele guerillero’s in de maatschappij moeten terugkeren. Zal een participatieve methode voor landregistratie soelaas bieden?

Vervolgens kijken we naar de stad van de 21^ste eeuw, en hoe deze zich aanpast aan klimaatverandering en bevolkingsdruk. In Beira, Mozambique’s tweede stad, houden de bewoners hun voeten niet droog vanwege de vele overstromingen. En daar hebben met name de arme bewoners onder te leiden. Een Masterplan dat door Nederlandse bedrijven en de gemeente Beira is opgesteld, moet uitkomst bieden. Maar voor stadsontwikkeling moeten ook mensen wijken, en dat is niet altijd gewenst. En is de geplande nieuwe sociale huisvesting er wel echt voor iedereen? Selma Zijlstra bekijkt in deze reportage in hoeverre de allerarmsten een plaats hebben in het nieuwe Beira.

Annelies Zoomers, professor International Development Studies en directeur van Landac, sluit af met een essay over landroof en het recht om te blijven. Ook al is de hype sinds de eerste berichten in 2008 wat tot bedaren gekomen: de mondiale landroof is nog steeds in volle gang. En ook zijn data niet eenduidend, zeker is dat veel kleine boeren, pastoralisten en bosbewoners de afgelopen periode voor investeerders hebben moeten wijken. Nu zijn ook de stadsbewoners aan de beurt. Zoomers vestigt de aandacht op Duurzaam Ontwikkelingsdoel nummer één: ‘Laat niemand achter’. Om deze doelstelling mogen mensen niet voor investeringen opzij worden geschoven, betoogt zij.

Daarnaast staan er door de special heen verschillende portretjes van onderzoekers. Nicole Mathot (voorheen: Oxfam Novib) vertelt hoe boerinnen een sleutelrol kunnen vervullen bij het oplossen van conflicten, maar voor eigendomsrechten voor vrouwen is wel de steun van de imam nodig. Sebastiaan Soeters (Universiteit Utrecht) vertelt over zijn onderzoek in Noord-Ghana, Burkina Faso en Kenia over de effecten van klimaatverandering op de leefomstandigheden van lokale boeren en veehouders, maar de grote projecten kunnen soms ongewenste gevolgen hebben. Matthijs van Leeuwen (Africa Studies Centrum Leiden) kijkt naar landconflict en landhervorming in door oorlog geteisterde landen als Burundi, Oeganda en Zuid-Soedan. De kracht van het lokale geluid is essentieel in zijn bevindingen. In het onderzoek van Femke van Noorloos (Universiteit Utrecht) staat de stad centraal. In onder meer Ethiopië, Kenia en Nigeria zijn nieuwe steden in aanbouw, maar landrechten en –twisten zijn niet voorbehouden aan het platteland, ondervond zij.

Zo kent het thema van landrechten vele, vele kanten. Simpele oplossingen zijn er niet. Maar één ding is zeker: in de huidige context van globalisering, klimaatverandering en conflict zal het recht van gemeenschappen op land van levensbelang blijven, willen ze niet opgeslokt worden door de machtigen der aarde. Een goed werkend kadaster, een mondige gemeenschap of een effectief landbestuur is niet in één nacht opgezet. Wil Nederland de mondiale speler van wereldniveau blijven dat het nu is, dan is het belangrijk dat ook in de komende turbulente jaren het landrechtenbeleid wordt voortgezet.

Benieuwd geworden naar de special? Neem dan een abonnement op Vice Versa en krijg dit nummer nog nagestuurd – of neem contact op met abonnementen@viceversaonline.nl voor meer informatie of bestelling losse nummers.

Deze special werd mogelijk gemaakt met financiering van Landac.