BLOG – Barbara van Paassen, hoofd Beleid & Campagnes bij ActionAid, was twee weken geleden in Kampala en leerde daar in korte tijd veel over het land. Oeganda is geen vrije democratie, geweld is nooit ver weg maar verandering hangt in de lucht.

Een kleine twee weken geleden was ik in het toen nog relatief rustige Kampala. Hier kwamen wij bijeen met onze Oegandese collega’s en partnerorganisaties om de start van ons strategisch partnerschap (onderdeel van Fair Green Global) met hen in te luiden. Zelden heb ik in zo’n korte tijd zoveel over een land geleerd. Het was dan ook een intensieve week met veel goede discussies over capaciteitsopbouw, pleitbezorging voor betere landrechten en belastingbeleid binnen de Oegandese context. Daarnaast gingen gesprekken tijdens het eten standaard over de verkiezingen, en spraken wij ook met de ambassade en diplomaten, wat goed inzicht gaf in het publieke debat en de politiek hete hangijzers.

Een aantal impressies met het oog op de verkiezingen, bredere politieke context en de kansen en uitdagingen voor de partnerschappen:

1. Oeganda is geen (vrije) democratie

Natuurlijk wist ik dat Museveni al dertig jaar aan de macht is en dat de politieke ruimte van maatschappelijke organisaties en mondige burgers steeds verder ingeperkt wordt (nu zijn positie steeds meer onder druk staat). Ook de corruptie in Oeganda was mij niet onbekend. Maar zowel de heftigheid als de subtiliteit waarmee de machtspolitiek gepaard gaat, trof mij.

Intimidatie

Op dag 1 van de workshop met ActionAid en hun partners bleek één van de deelnemers druk in de weer met het inventariseren van safe houses en andere mogelijke support voor zijn vrouw en kinderen. De avond ervoor waren twee mannen hem komen zoeken en hadden zij geprobeerd zijn huis binnen te dringen. Eerder was hij al gearresteerd en was zijn paspoort, laptop en camera ingenomen. Reden? Activiteiten die ‘onrechtmatig’ zouden zijn. In het bijzonder het vergroten van bewustzijn van rurale gemeenschappen over hun rechten, inclusief het recht te stemmen op wie ze zelf willen, en de capaciteiten om hun stem te laten horen op non-violent wijze. Dit wordt niet gewaardeerd door de zittende macht. 

Stemmen kopen

Juist rurale gemeenschappen zijn altijd erg gevoelig geweest voor de hand-outs die ze niet alleen vlak voor de verkiezingen, maar door de jaren heen, ontvangen (al dan niet expliciet in ruil voor hun stem). Mijn collega’s benadrukten dat je onmogelijk mensen die niet weten of ze volgende week genoeg eten hebben, kunt oproepen het geld niet aan te nemen. Of men niet gewoon alsnog kan stemmen wat ze willen, vroeg ik daarop. ‘Dat zou mooi zijn, maar past niet in de (rurale) cultuur van eerlijkheid, loyaliteit en wederkerigheid’, aldus mijn collega’s. Zonder geld kom je dus moeilijk ergens in de Oegandese politiek, zoveel is duidelijk. En wie heeft meer toegang tot geld dan een zittende president, waarvan wel wordt gezegd dat hij 90 procent van de huidige ‘campagne’ uit de staatskas financiert. Hoe deze cultuur van het kopen van verkiezingen te doorbreken, daar konden mijn collega’s uren over discussiëren. Ook over het antwoord op de vraag of ze liever schijndemocratie of helemaal geen democratie hadden, waren ze het onderling niet eens. De meesten benadrukken (gelukkig) wel dat het belangrijk is te stemmen en roepen ook anderen op dit te doen.

2. Geweld en het leger (en dus Museveni) is nooit ver weg

De meningen verschillen over de mate waarin het gewelddadige verleden van Oeganda nog voelbaar is. Mijn indruk is dat geweld en vooral de angst en gezag van geweld in de vorm van het leger, waar Museveni uit voort komt, oppermachtig is. Volgens mijn collega zien veel mensen in iedere soldaat Museveni, dus hoe meer soldaten op straat hoe meer aanwezig hij is – niet ontactisch zo vlak voor de verkiezingen. Geweld zit ‘m echter niet alleen in het formele apparaat, zo legde hij mij uit. Bij protest zijn veel Oegandezen geneigd stenen te gooien. Dit is een belangrijke reden voor ActionAid en partners om trainingen voor non-violent verzetsvormen te organiseren. De overheid daarentegen rekruteert en ondersteunt zogeheten burger ‘misdaadbestrijders’ om op te treden in geval van onrust, maar daarvoor wel erg zwaar bewapend lijken te worden. De angst voor onrust en geweld lijkt zeker bij buitenlandse actoren en in relatie tot de regio een grote rol te spelen. De vraag is dan natuurlijk welke conclusie men daaruit trekt: stabiliteit boven alles of zoeken naar mogelijkheden voor vreedzame transitie.

3. Een mix van hoop, frustratie en acceptatie

Eén van de meest gehoorde zinnen deze week: ‘Al gaat het nog zo slecht en is het nog zo ongelofelijk, mensen halen hun schouders op en zeggen zo gaat het nu eenmaal.’ Mensen zijn gewend dat verkiezingen niet eerlijk verlopen, beloftes niet worden waargemaakt, en lijken dat te accepteren. Mijn collega’s en veel jongeren zijn echter wel gefrustreerd dat het steeds hetzelfde verhaal is. Dat ze nu al weten hoe het zal lopen en ook hoe de conclusies van de verschillende verkiezingswaarnemers rapportages eruit zullen zien: ‘onregelmatigheden, maar toch weer wat beter dan vorige keer’.

Anderen houden hoop. Een vrouw uit Kalangula, een afgelegen eiland in het Victoriameer, vertelde enthousiast over de brug die aangelegd zou worden naar het vaste land, aldus een verkiezingsbelofte. Terwijl eerder beloofde wegen nooit kwamen… Mijn gezelschap was het overigens oneens over de vraag of deze vrouw uit haar droom moet worden geholpen of dat dergelijke hoop juist gekoesterd moet worden. Hoop zie ik echter ook bij mijn collega’s, die een aantal mogelijke veranderingen of kansen daarvoor signaleren.

4. Verandering hangt in de lucht

Iedereen heeft het over de enorme bevolkingsgroei in Oeganda, over de vele jongeren waarvoor geen banen zijn. Het merendeel van de stemgerechtigden is tijdens Museveni’s regime geboren. Die kennen de onrust van daarvoor niet, maar zijn wel klaar met de ‘stabiliteit’ van nu, met groei zonder banen en met toenemende ongelijkheid en investeringen waarvan bijna niemand profiteert. Ze willen verandering. Ze zijn actief op sociale media, wat bijdraagt aan toegang tot informatie en organisatie, terwijl de overheid steeds minder legitimiteit geniet.

Een andere belangrijke factor: Museveni wordt oud en de kans dat hij hierna nog een keer zal meedoen is klein. ‘Uitzitten dus’, zei iemand die week. Hoewel met het vertrek van Museveni de partij en de context natuurlijk niet ineens zal veranderen, kan het een window of opportunity zijn. De vraag is hoe andere landen op eventuele verandering zouden reageren. Oeganda is ondanks alles een stabiele factor in de regio en Museveni heeft (mede door zijn leeftijd) gezag bij andere Afrikaanse leiders.

Kansen voor partnerschappen binnen de Oegandese context

Wat betekent dit alles nu voor ons strategisch partnerschap en de zestien andere partnerschappen in Oeganda? Het is duidelijk dat dit een meer politieke vorm van samenwerking is of dient te worden. Dit biedt kansen maar ook uitdagingen – zeker in een dergelijke politieke context. Onze Oegandese collega’s en hun partners zijn positief over deze vorm van financiering en samenwerking, maar hebben ook nog veel vragen. Hetzelfde geldt voor de ambassade, die overigens minder pessimistisch lijkt over de ruimte voor maatschappelijke organisaties in Oeganda. Juist in deze context is dialoog cruciaal, niet alleen over de specifieke prioriteiten en thema’s als land en belastingen binnen ons partnerschap, maar ook over de bredere politieke context en gevoeligheden waarin deze zich manifesteren. Niet voor niets is een enabling environment en politieke ruimte voor CSOs een kernonderdeel van onze Theory of Change. Spannend, maar o zo relevant en wat mij betreft dé stap van Minister Ploumen om internationale samenwerking opnieuw vorm te geven. Waarover later meer…

Barbara van Paassen is Hoofd Beleid & Campagnes bij ActionAid in Nederland
Op donderdag 18 februari zetten we de discussie live voort in Den Haag tijdens de verkiezingsavond ‘Uganda Votes’. Klik hier voor meer informatie over dit evenement.