INTERVIEW – De migratietop in Valetta is alweer een maand geleden. Nog steeds trotseren duizenden migranten de gevaarlijke routes om naar Europa te komen. De huidige exodus maakte heel wat los tijdens het live migratiedebat van Vice Versa, Oxfam Novib en Stichting HIRDA eind oktober in Pakhuis de Zwijger. Martin Wyss, Chief of Mission van IOM Nederland, zat in het panel en raakte gefrustreerd: we verloren het grotere plaatje steeds uit het oog. Maar wat is dat grote plaatje dan precies? Hij licht het toe in dit interview.

Tijdens het live migratiedebat leek je teleurgesteld; je had graag meer willen vertellen. Waar had je op door willen gaan die avond?

‘Aan die avond kon inderdaad een hoop toegevoegd worden.’ (Lacht). ‘Ik had me voorbereid om te vertellen over de link tussen migratie en ontwikkeling, en de verschillende grondoorzaken van de huidige exodus. Maar het is lastig koers te houden wanneer je van een discussie over de effectiviteit en schadelijke gevolgen van ontwikkelingshulp vervalt in mijmeringen over een Palestijnse vrouw die voor de tweede keer in haar leven vluchteling werd. Liever was ik doorgegaan over de eerdergenoemde centrale thema’s van het live-debat.’

Je gaf aan dat de huidige migratiecrisis een symptoom is van een veel grotere crisis die het Westen heeft veroorzaakt. Wat bedoel je daar mee?

‘Ja, dat klopt. De Duitse Minister van Economische Zaken noemde de elkaar snel opvolgende ontwikkelingen in Duitsland laatst een ‘rendez-vous met globalisering’. Ik denk dat hij iets soortgelijks bedoelde als wat ik observeer: een steeds groter groeiend gat tussen wat wij in het Westen pretenderen met betrekking tot ontwikkelingshulp, democratisering, mensenrechten, goed bestuur, vrede en veiligheid et cetera en wat we daadwerkelijk bereiken. Het Westen wil geen rekening houden met de beperkingen van ons interventionisme en het gebrek aan succes met het exporteren van onze waarden en onze ‘best practices’. Ik heb al in veel landen gewerkt op verschillende continenten en heb vaak de hoop op verbetering en stappen vooruit gevoeld, maar in alle gevallen werd de bereikte vooruitgang teruggedraaid.

Dit is niet bedoeld als dystopie; ik zeg niet dat we alleen maar afstevenen op onze ondergang, maar we zijn oneerlijk over wat we kunnen bereiken met het exporteren van onze modellen voor economische groei en vredesopbouw. De Pax Romana had zijn beperkingen en evenzo de Pax Americana. Kijk maar naar hoe het enthousiasme van de Kosovaren oploste die terugkeerden naar hun land in 2000 en de hoop vervloog van de Irakezen en de Libiërs na de val van Saddam en Khadaffi toen ze bleven zitten met de onopgeloste problemen.

Het lezen van ‘Dead Aid’ deed ook mijn ogen openen. We zijn niet succesvol geweest in het brengen van vrede, democratie en welvaart naar andere landen. Waar vooruitgang werd geboekt, was het niet een resultaat van ontwikkelingssamenwerking. Toch houden we vast aan onze ouderwetse ideeën en zijn we verrast als zo veel mensen wegvluchten van chaos en corruptie, en steeds meer van vervuiling. Waar we verbaasd over zouden moeten zijn is dat zo weinig migranten tot nu toe kwamen en waarom het zo lang duurde voordat ze bij ons aanklopten.’

Migratie is van alle tijden en zal altijd blijven bestaan. Migratie zelf moet dus niet als probleem worden gezien. Je benadrukte dit meerdere keren tijdens het debat. Waarom spreken we dan nu toch over een crisis?

‘Alleen maar door de aantallen, en, zoals Bondskanselier Merkel laatst aangaf, omdat we redenen hebben te geloven dat veel meer mensen zullen volgen. Jij zegt dat migratie zo oud is als de menselijke geschiedenis – inderdaad. Jagen en verzamelen is niet mogelijk zonder migratie. De tweede reden dat iedereen het heeft over een crisis is overduidelijk: we weten niet hoe we ermee om moeten gaan. We hebben alleen het asielsysteem om migratie te managen. Klaarblijkelijk komt dit systeem niet overeen met de werkelijkheid. We betalen vandaag de prijs voor het uitstellen van het bedenken van een alternatief systeem. De problemen met de huidige asielwetgeving zijn precies hetzelfde zolang ik me kan herinneren.

Waar ik bang voor ben is dat we al onze energie nu stoppen in het oplossen van praktische, logistieke problemen – COA, IND en DTV werken nauw samen en doen hun uiterste best. Maar we weten niet zeker hoeveel energie er wordt besteed aan het echt nadenken hoe we migratie  beter kunnen managen in de toekomst. Als vluchtelingen van Denemarken naar Zweden lopen omdat in Denemarken het comfort voor vluchtelingen versobert, dan is dat absurd vanuit het oogpunt van een Europese Unie. Het delen van de lasten, hervestiging, en gezamenlijke actie vereist op zijn minst vergelijkbare voorwaarden – dat is de taak voor de toekomst. Het is misschien wel de EU’s grootste uitdaging, maar het moet worden opgelost.’

Wat zou de EU moeten doen om die crisis in goede banen te leiden?

‘Binnen de EU moeten we onze aanpak harmoniseren – de manier waarop migranten worden behandeld, hun rechten, hun plichten. We hebben al jaren te maken met migranten die vast blijven zitten in een EU-land omdat ze naar het Verenigd Koninkrijk willen, en we hebben er nog steeds geen oplossing voor. Als we de internationale verplichting om degenen die in gevaar zijn te helpen kunnen afwegen tegen de individuele rechten en plichten van migranten en tegelijkertijd wetgeving ontwikkelen die migratie een legale, realistische mogelijkheid maakt, zijn we misschien op de juiste weg.

Zo’n weg inslaan vereist moeilijke keuzes, en de meesten zijn bang voor zulke keuzes. Bondskanselier Merkel was een grote uitzondering.  Stel je voor dat alle EU-landen haar voorbeeld hadden gevolgd…In plaats daarvan stond Duitsland praktisch alleen. Het staat vast dat idealiter alle landen vluchtelingen welkom heten, en dat alle vluchtelingen ook bepaalde plichten hebben. Het is onduidelijk waarom we zo aarzelen in het formuleren van deze trade-off.

Kortom – hervestiging en het delen van de lasten zullen nog een tijdje bij ons blijven. Dit is een ongekende test waar de EU wel voor móet slagen. We moeten solidair zijn. Wat we buiten de EU moeten doen, vind ik moeilijk. Het is een te grote vraag om hier te beantwoorden, maar de eerste stap naar verbetering is het toegeven van je vergissingen en fouten. Ik ben er zeker van dat je bewuster zijn van je fouten zal helpen in het formuleren van nieuwe aanpakken om te streven naar ontwikkeling. Het terugdringen van de CO2-uitstoot is een realistisch doel – als we falen, zullen we met heel veel meer migratie te maken krijgen.’

Martin Wyss is Chief of Mission bij IOM Nederland. Het IOM assisteert migranten en regeringen door te helpen bij de opvang en relocatie van migranten. Ze verzamelen data, regelen medische checks, assisteren bij hervestiging en pleiten voor het creëren van veilige en legale migratiekanalen, en voor de eerlijke behandeling van migranten.