INTERVIEW – Je kon de afgelopen maanden geen medium openslaan of aanzetten, of de vluchtelingen, asiel- en gelukszoekers kwamen je tegemoet. In groten getale zouden deze vreemdelingen Europa overspoelen. ‘In hoeverre is de crisis een mediahype?’, vraagt Vice Versa aan Peter Vasterman, mediasocioloog en universitair docent Journalistiek en Media aan de Universiteit van Amsterdam.

Wat begon met een paar gammele bootjes vol West-Afrikanen, Eritreërs, Somaliërs, Jemenieten en Syriërs aan de Italiaanse kust is in een paar maanden in de media uitgegroeid tot een trek van bijna bijbelse proporties. Is de vluchtelingen- en migratiecrisis een mediahype?

‘In de berichtgeving zie je een grote nieuwsgolf met één gebeurtenis als startpunt – het opengaan van de grenzen in Zuid-Europa – en met zichzelf versterkende processen en effecten bij de nieuwsselectie. Er is een zogenaamd nieuw probleem ontdekt en dat leidt tot meer nieuws. De vluchtelingencrisis is belangrijk en krijgt daardoor veel aandacht, maar door alle aandacht wordt het nog belangrijker. Dat zijn duidelijke kenmerken van een mediahype’, vertelt mediasocioloog Peter Vasterman, die Journalistiek en Media doceert aan de Universiteit van Amsterdam.

Wat is het grootste verschil tussen de huidige berichtgeving en die over de vluchtelingencrisis uit de jaren ’90 van de vorige eeuw?

‘In de jaren ’90 heerste een soort bezorgdheid en verontrusting, vooral over problemen rondom de opvang van asielzoekers. De asielzoekers van toen werden afgeschilderd als een probleem, een ver-van-mijn-bed-show. Ze bestonden, naast voormalige-Joegoslaven, grotendeels uit mensen uit de Hoorn van Afrika zoals Ethiopiërs en Somaliërs – mensen waar we niet veel mee hadden.

‘De berichtgeving over de vluchtelingencrisis van 2015 is menselijker, dichterbij. Het opengaan van Europa’s buitengrenzen in het zuiden heeft deze vluchtelingenkwestie veel zichtbaarder gemaakt. Al die grote groepen mensen die Europa proberen binnen te dringen en ook nog massaal en bijna ongestoord van land tot land trekken langs de grenzen. Het is een buitengewoon mediageniek beeld.’

Zijn mensen uit het Midden-Oosten niet ook een ver-van-mijn-bed-show?

‘Niet helemaal. Ze lijken door hun huidskleur veel op ons. Journalisten kunnen zich identificeren met die vluchtelingen en dat heeft in dit geval meegeholpen in de hypevorming. De hongersnood in Ethiopië niet meegerekend, is de kans op een dergelijke mediahype rondom alleen sub-Sahara Afrikanen erg klein.’

De kans op een dergelijke mediahype rondom alleen sub-Sahara Afrikanen is erg klein

Als ellende maatgevend is, dan is Afrikaanse ellende toch afschuwelijker en dus mediagenieker?

‘Afrikanen lijken niet op ons. Daarom zijn westerse media eerder bereid om gruwelijke beelden te tonen van Afrikanen dan van blanken. Die mensonterende beelden maken de emotionele afstand tot hen groter en onze identificatie met hen nog kleiner. Neem het levenloze lichaam van het Syrische jongetje Aylan, waarvan de beelden de hele wereld over gingen. Hij werd niet heel herkenbaar afgebeeld en is daardoor zo’n sterk symbool geworden. Als kijker of lezer denk je al gauw: dat had mijn zoon of kleinzoon van twee kunnen zijn. Was Aylan een Afrikaans kind geweest, dan hadden we er niets mee gehad, omdat we een ander beeld van hem zouden hebben gekregen.’

Welke invloed heeft deze mediahype nog meer op de publieke opinie?

‘Invloedrijke politici nemen luid en duidelijk stelling en dat heeft zijn weerslag op de publieke opinie. Die is gekeerd van negatief naar heel positief. In Nederland sloeg de stemming ook om na de opkomst van Pim Fortuyn en later van Geert Wilders. De afgelopen tien jaar werden mensen met positieve ideeën over asielzoekers nauwelijks gehoord in de media en publieke opinie. Nu is het omgekeerde aan de hand.

Alle vluchtelingen lijken artsen en ingenieurs die onze economieën weer vlot gaan trekken

‘Momenteel zoomen media erg in op alles wat positief is aan de vluchtelingen en laten de meeste negatieve zaken onvermeld. Zo lijkt het alsof alle vluchtelingen artsen en ingenieurs zijn die ons gaan helpen om onze economieën weer vlot te trekken. Die ontwikkeling zie je ook in buitenlandse media. Dat de Duitse Bondskanselier Angela Merkel stelling nam tegen xenofobe politici en bewegingen en vóór de vluchtelingen, werkte direct door in een traditioneel anti-immigrantenmedium als Bild. Dat ging het ineens opnemen voor de vluchtelingen.’

Inmiddels is de positieve beeldvorming flink doorgeslagen. De vluchtelingen lijken met de dag hoger opgeleid te zijn.

‘Maar ook dat beeld gaat langzaam kantelen. Dan krijgen we weer berichten over hoe moeilijk het allemaal is; dat ze niet willen of kunnen integreren; onderlinge ruzies in de asielcentra en zo voort. Zodra aan het licht begint te komen hoe complex de kwestie feitelijk is, sterft de hype uit en raakt “de vluchtelingencrisis van 2015” uit de media en de publieke opinie. Zo werken nieuwsgolven.’

Welke lessen voor het maatschappelijk debat kunnen we uit deze vluchtelingencrisis trekken?

‘Door de hype lijkt het net of heel Nederland positief denkt over vluchtelingen. Maar er zijn genoeg mensen die het nu heersende maar misleidende beeld niet delen. Die vinden dat de Nederlandse cultuur wel degelijk wordt bedreigd door al die vreemdelingen. Maar die mensen zitten nu nog in een onderstroom, hun meningen zullen pas naar de bovenstroom komen als de hype over zijn hoogste piek heen is.

‘Ondertussen is er in de meeste media nauwelijks aandacht over de dieperliggende oorzaken van de crisis. Waarom vluchten die mensen nu? Wat maakt dat de Syriër op de vlucht slaat en de Libiër niet, terwijl het er in dat laatste land ook onrustig is sinds Ghadaffi is verdreven?’

Peter Vasterman is mediasocioloog, gespecialiseerd in onder andere massacommunicatie en mediahypes, en universitair docent Journalistiek aan de Universiteit van Amsterdam. Een van zijn meest recente publicaties is Mediahype: de turbo van de nieuwsvoorziening. Kenmerken van zelfversterkende processen in het nieuws. In: J. Bardoel & H. Wijfjes (Red.) Journalistieke cultuur in Nederland. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2015