Het World Development Report 2015 over Mind, Society and Behavior waarschuwde er onlangs nog voor: experts moeten zich ervan bewust worden dat zijzelf ook onderdeel uitmaken van sociale en culturele invloeden. Yvonne van der Pol waarschuwt in deze column voor onze automatische piloot: het is een intercultureel mijnenveld.

It’s the psychology, stupid!  zou je kunnen zeggen na het lezen van het ‘World Development Report 2015: Mind, Society and Behavior’. Deze studie werd onlangs uitgebracht, met ruime aandacht voor de psychologische en sociale kant van menselijk gedrag. Rebecca Tank schreef daarover op Vice Versa online al de column Psychologie vormt een belangrijk deel van ontwikkelingssamenwerking met daarin de veelzeggende passage: ”Experts, beleidsmakers en professionals dienen zich er bewust van worden dat zijzelf ook onderdeel uitmaken van sociale en culturele invloeden. Hun manier van denken is namelijk ook automatisch”.

Wie zit er aan de knoppen: de intuïtieve of reflectieve geest?

Een korte uitspraak, maar met verregaande impact: Onze manier van denken is namelijk óók automatisch. En het knelpunt is dat we er, juist vanwege dat automatische karakter, nauwelijks bij stil staan. Vinden we niet allemaal van onszelf dat we rationale, weloverwogen, analytische professionals zijn? Voor een deel van de tijd is dat zo, maar we leven veel meer op de automatische piloot dan we denken of willen toegeven.

Onze hersenen zijn zo geprogrammeerd dat we in het leven van alledag snel en automatisch reageren op herkenbare patronen: ons intuïtieve geest. Het andere deel van onze geest, het reflectieve, hobbelt daar altijd achteraan. En zo blijken kleine dingetjes intercultureel ineens voor bijzonder verrassende interpretaties en wendingen te zorgen.

Onbeduidende handelingen

Ik pak zomaar een willekeurige dag uit een werkbezoek van een Nederlandse IS-professionals, die volkomen automatisch is:

• voorin de auto stapt naast de taxichauffeur en een praatje met hem aanknoopt en hem daarin (heel) veel vragen stelt
• zwaait naar een oude bekende, maar de chauffeur laat doorrijden, want hij is immers op weg naar zijn afspraak
• tijdens zijn afspraak met de partnerorganisatie zijn eigen mening ventileert
• ’s avonds na het eten met zijn partners vroeg terug in het hotel wil zijn om nog wat mails te kunnen doen.

En ziehier de interculturele oogst van deze dag:

• De chauffeur vraagt zich met angst en beven af wat de onderliggende boodschap van deze Nederlandse hoge vertegenwoordiger is, maar zeker geen positieve. “Hij gaat niet achterin zitten zoals het hoort, maar naast me (hij geeft mij hiermee gezichtsverlies, mijn status als chauffeur is in het geding). Hij hoort me uit (wat wil hij van me?)”.
• De oude bekende naar wie enkel gezwaaid werd, vraagt zich in verbijstering af wat er aan de hand is: “We hebben elkaar zo lang niet gezien en nu rijdt hij door! Wat heb ik verkeerd gedaan? Er moet iets serieus mis zijn, anders was hij zeker gestopt om mij te begroeten”.
• De partnerorganisatie is enigszins geschokt van de ferme mening. In het samen zoeken naar nieuwe wegen in het programma wordt gevoelsmatig ineens een fikse deuk geslagen. Ownership en samenwerking waren toch de uitgangspunten? Die stellige mening representeert vast de visie van de IS-organisatie in Nederland. Hoe kunnen we nu verder, als er voor ons geen ruimte overblijft, als de harmonie zo verstoord is? Vertrouwen zij ons eigenlijk wel?
• Dezelfde medewerkers van de partnerorganisatie kijken na het gezellige diner verrast op dat hij al vertrekt en kennelijk geen tijd over heeft voor de relatie met hen. Mails zijn belangrijker dan wij, het vertrouwen krijgt nog een trap na.

Sociale automatische piloot

Het probleem van onze intuïtieve geest is dat het pijlsnel is. Voordat je er erg in hebt, heb je al iets gedaan. Waarom? Omdat je dat van jongs af aan voornamelijk onbewust hebt aangeleerd. Het is een sociale automatische piloot, die werkt op basis van de herkenning van patronen die je eerder hebt meegemaakt. Maar let wel: culturele patronen uit jouw context, en per definitie niet uit onbekendere contexten.

En hier wringt intercultureel de schoen: in een andere culturele context moet je namelijk wél eerst nadenken voordat je handelt. Juist ook over de kleinste details, want die kunnen, zoals hierboven geschetst, volkomen onverwachte en verregaande consequenties hebben. Gevolgen voor de perceptie van mensen over jouw intenties, wat je denkt, wat je wilt, hoe je de situatie ziet en of je te vertrouwen bent. En niet alleen jij als individu, maar vooral ook als representant van je organisatie en zelfs van Nederland.

Je routines onder het vergrootglas

Reflecteren op je eigen automatische piloot is de enige weg om uit het interculturele mijnenveld te blijven. En dat vraagt om mindfulness: in contact zijn met jezelf en de wereld om je heen. Goed kijken en luisteren lijken zo’n open deur, maar zijn hierbij cruciaal. Om vervolgens op basis van die waarneming adequaat en snel te reageren. Wellicht heel anders dan wat je automatisch zou doen. Je zal zien hoe leuk en interessant dat wordt!