Op 23 juni vond in Den Haag een conferentie over ongelijkheid plaats van Oxfam Novib. De conferentie was ter gelegenheid van het bij elkaar komen van alle Oxfam Novib Country Directors voor de toekomstplanning. ’De 85 rijkste mensen hebben evenveel geld als de 3,5 miljard armste mensen.’

‘In de laatste vijf, zes jaar ben ik geradicaliseerd. De crisis heeft aan ons allemaal laten zien dat het kapitalisme ook een hele nare kant heeft. Vandaag ga ik het hebben over hoe het kapitalisme is gekaapt door multinationale coöperaties.’ Ewald Engelen, professor financiële geografie aan de Universiteit van Amsterdam begint met een samenvatting van Thomas Piketty’s boek: Het kapitaal in de 21^e eeuw. In het kort samen te vatten tot dit: het kapitalisme genereert een groter rendement op kapitaal dan op arbeid en daardoor zal ongelijkheid alleen maar groeien. We bewegen ons in de richting van ‘Patrimonial Capitalism’, waarbij rijkdom van de ene generatie wordt doorgegeven aan de volgende. Dat levert meer op dan een goed betaalde baan vinden door educatie, zo is de conclusie van Piketty’s boek.

Kapitalisme

Het boek is een enorm succes en dat komt volgens Engelen omdat een groot deel van de samenleving zich realiseert dat financieel kapitalisme niet werkt. Het werkt voor ‘the few’, de rijke individuen en de multinationale bedrijven, maar niet voor ‘the many’. Dat geldt niet alleen voor de ontwikkelingslanden, ook de middenklasse in ontwikkelde landen gaat er op achteruit. Het inkomen van huishoudens gaat naar beneden en ondanks dat we een beetje uit de crisis raken, verdient het gemiddelde Nederlandse huishouden nog steeds maar hetzelfde als in 1999. Dit terwijl de bonussen van de bankieren alweer op het niveau van 2008 zitten. ‘Fuck you burgers, dat is wat bankers zeggen’, aldus Engelen.

Ook de belastingen voor gemiddelde huishoudens zijn omhoog gegaan. In 2002 betaalden ze nog 49,7 procent maar in 2012 in dat gestegen tot 57 procent. Over kapitaal daarentegen betaalde men in 2002 nog 20 procent maar in 2012 is dat gedaald naar 14 procent.  Nederland is een van de grootste belastingparadijzen in de wereld voor multinationale bedrijven. Engelen: ‘En wat zegt het ministerie van Buitenlandse Zaken daarvan?“Je zou blij moeten zijn dat we het toestaan want het zorgt voor banen”. Waar Ploumen iets aardigs probeert te doen voor de rest van de wereld, redden haar collega’s het Nederlandse belastingparadijs. En het geld dat daarin omgaat is twintig tot dertig keer meer dan het geld dat we besteden aan ontwikkelingssamenwerking.’

Ongelijkheid

Zelfs de elite raakt bezorgd over de ongelijkheid in de wereld. En met goede reden, volgens Engelen. ‘Ze weten dat als deze vorm van ongelijkheid doorzet, de legitimering van het kapitalisme irrelevant wordt. We leven in een democratie, wat betekent dat je een zekere mate van legitimiteit nodig hebt voor de economische orde. Als kapitalisme niets goeds meer doet voor een steeds groter wordende hoeveelheid mensen, dan wordt die legitimiteit irrelevant.’

Engelen’s kritiek op het boek van Piketty is dat hij wel met feiten komt, maar geen enkele politieke redenen voor de economische ongelijkheid noemt. In het laatste deel van zijn boek komt hij met een technische oplossing: een wereldwijde progressieve vermogensbelasting. Maar het probleem is volgens Engelen veel te complex voor een technische oplossing. ‘Je moet niet alleen het vermogen proberen te verminderen maar ook de economische groei vergroten. Dat betekent investeren in infrastructuur en educatie. Het gaat dus niet om technische oplossingen maar om politiek, en dat is een moeilijk spelletje.Dat kost tijd, focus en concentratie. De boodschap moet steeds opnieuw en opnieuw klinken: het systeem van nu is niet efficiënt.’

Political Capture

Nick Galasso, die het werk over economische ongelijkheid van Oxfam Novib leidt, beaamt dat het probleem van ongelijkheid vooral veroorzaakt wordt door politiek. ‘De rijkste 85 mensen bezitten evenveel geld als de onderste helft. Deze ongelijkheid verergert alleen maar.’ In de laatste dertig jaar is er een extreme groei te zien in rijkdom en ongelijkheid. Volgens Galasso is dat een manifestatie van diepere structurele problemen. Problemen die niet alleen voorkomen in ontwikkelingslanden. Natuurlijk is de ongelijkheid daar het ergst maar ook in de VS en in Europa wordt het verschil tussen rijk en arm steeds groter. Economische ongelijkheid zorgt er ook voor dat de rijken de meeste invloed krijgen in de politiek, waardoor ze die politieke macht ook weer naar hun eigen hand zetten. ‘Als we hier niets aan doen, groeit niet alleen de economische ongelijkheid, maar ook de politieke ongelijkheid. Daarbij komt de democratie in het gedrang.’

Een van de redenen waarom de ongelijkheid groeit, is omdat de regels in het voordeel van ‘the few’zijn. Daarbij komt de term ‘Political Capture’ om de hoek kijken. Met Political Capture’wordt bedoeld dat rijke groepen en individuen hun invloed gebruiken om de democratie te ondermijnen en politiek machtig worden, zodat de (overheid)regelgeving in hun voordeel uitvalt. Political Capture leidt weer tot ‘Oppportunity Capture’. Oftewel: geen gelijke kansen meer voor iedereen, de rijkste 1 procent heeft ook meer kans op goede educatie, gezondheidzorg, minder hoge belastingen etcetera. Dit mondt uit in een vicieuze cirkel.

Oplossingen

Het probleem is inmiddels helder, Harman Idema, hoofd Bureau Internationale Samenwerking van het ministerie van Buitenlandse Zaken, is nu aan de beurt om uit te leggen wat Nederland hier aan doet. ‘Ongelijkheid is een belangrijk probleem in de ontwikkelingssamenwerking. Het is daarom goed dat Oxfam hier aandacht voor heeft.’ Idema vraagt zich wel af of Piketty’s boek wel van toepassing is op ontwikkelingslanden omdat in deze landen nog wel sprake is van economische groei, en dat zal volgens Idema ook nog wel even zo blijven. Maar hebben de armen ook baat bij deze groei? Nee, en dat is op de lange termijn slecht voor de algemene economische groei.

‘We moeten focussen op het geven van kansen aan de armen’, zegt Idema dan ook. Daarin ligt deel van de oplossing. Hoe dat verwezenlijkt kan worden? ‘Door te investeren in infrastructuur, gezondheidzorg en educatie, het vechten tegen discriminatie en het creëren van banen met goede omstandigheden en lonen.’ Ook het zakenklimaat moet gestimuleerd worden door het geven van leningen en credit aan vrouwen.

Ook reageert Idema op de kritiek van Engelen op Nederland als belastingparadijs. ‘Nederland is bezig de belastingverdragen met 23 van de minst ontwikkelde landen te herzien, om misbruik te voorkomen.’

Armen armer

In een panel praten deskundigen verder over ongelijkheid. ChiChi Aniagolu-Okoye, directeur van Oxfam Nigeria, geeft aan dat ontwikkelingslanden al deze bezorgdheid al langer uitten, maar dat hun stem nooit is gehoord. ‘Armoede bestaat niet omdat mensen lui zijn, maar omdat kapitalisme zo is georganiseerd dat armen steeds armer worden en rijken steeds rijker. In Nigeria is sprake van economische groei, het land wordt rijker, maar toch worden de armen armer.’

In Nigeria is een groot deel van het probleem genderongelijkheid. ‘Als vijftig procent van de bevolking al buitenspel wordt gezet, kun je geen economische groei verwachten. Als er geen systeem komt waarbij rekening gehouden wordt met alle mensen, zal er op de lange termijn geen groei zijn. Daarom vechten wij bij Oxfam Nigeria voor een plek voor vrouwen.’

Uit het publiek komen kritische vragen voor het panel. ‘Hoe moet het ooit goed komen met dit probleem als zelfs instituties als de Wereldbank en IMF voor ongelijkheid zorgen?’ Galasso erkent het probleem, hij werkt veel samen met het IMF, maar geeft aan dat ook bij die instituties inmiddels het gevaar van ongelijkheid is doorgedrongen en dat ze er wat aan willen doen. ‘They are talking the talk, I don’tknow if they will walk the walk.’ Het enige wat wij kunnen doen, aldus Galasso, is de boodschap blijven herhalen.

Een andere vraag uit het publiek gaat over China’s rol in Afrika: ‘Wat is het effect van China op ongelijkheid in Afrika?’ Aniagolu erkent dat daar inderdaad een probleem ligt. ‘China stimuleert het kapitalisme alleen maar met de investeringen die ze doen in bedrijven in Afrika, maar dat geld komt nooit bij de allerarmsten terecht waardoor het ongelijkheidsverschil blijft. In de fora waar we praten over het ongelijkheidsprobleem schuift China ook nooit aan. We moeten dit gesprek met hen aangaan. De westerse democratie die het westen ons probeert op te dringen werkt niet in Afrika, het is door Political Capture in efficiënt, corrupt en bevordert ongelijkheid. We moeten kijken welke vorm van democratie Afrika nodig heeft.’

Economische ongelijkheid

‘We hoeven het niet meer te hebben over het feit dat ongelijkheid slecht is, daar zijn we allemaal wel van overtuigd’, aldus Idema in de discussiegroep over economische ongelijkheid. Maar daar is niet iedereen het met hem eens. ‘Dat vraag ik me af’, reageert iemand in de zaal, ‘laatst had ik een gesprek met de directeur Financiële stabiliteit van de Nederlandse Bank. Hij zei dat alles dat te maken heeft met herverdeling en vechten tegen ongelijkheid een ethisch of politiek probleem is, geen economisch probleem. Er is geen economisch bewijs dat extreme ongelijkheid slecht is voor economische groei. Er moet dus nog steeds veel moeite gedaan worden om de financiële wereld te overtuigen dat er een probleem is, daar is nog steeds veel werk te doen. Ook Bernard Wientjes, de meest invloedrijke man in Nederland, zei bij een recent debat over ongelijkheid in Nederland dat er geen probleem is met ongelijkheid.’

Maar er zijn ook positieve ontwikkelingen, aldus een medewerker van Oxfam. ‘In Cambodja merk ik de laatste tijd dat de kledingfabrieken hun werknemers meer geld willen betalen, er was recent een grote staking voor minimaal inkomen en het bedrijf heeft toegegeven. Het is niet alleen meer een ethische en morele kwestie maar het bedrijf realiseert zich dat het zich zal terugbetalen. 70 procent van CEO’s van grote bedrijven zegt dat merk er toe doet, dat reputatie er toe doet. Steeds meer mensen checken waar hun product vandaan komt. Ze willen geen producten meer kopen waarvoor mensen onderdrukt worden.’

Volgens Aniagolu is een van de oplossingen van economische ongelijkheid het geld rechtstreeks aan de armen geven. ‘Veel internationale support gaat daar juist van weg en doet meer met capaciteitsopbouw en het ondersteunen van de democratie, en dat is belangrijk maar die dingen sijpelen niet per se door naar de onderste laag. Bovendien kost het meer tijd. In Nigeria bijvoorbeeld zie je dat in de delen waar mensen meer inkomen hebben, er ook meer toegang is tot gezondheidzorg en betere educatie. Binnen Oxfam zouden we meer geld rechtstreeks in de zakken van de armen moeten stoppen.’

Conclusies

In de zaal worden de conclusies van elke discussiegroep nog plenair door besproken. Elke groep komt met wat aandachtspunten voor Oxfam Novib.

Political Capture

Oxfam focust zich nu vooral op de rijksten en de armsten, terwijl de kritische middenklasse juist ook veel invloed heeft. Ook zou Oxfam zoveel mogelijk moeten samenwerken met verschillende instituten om netwerken en solidariteitsgroepen te creëren.

Belasting

Er is een gat tussen Noord en Zuid terwijl globale burgers juist overeenkomsten hebben op dit gebied. Belastingontduiking is niet nieuw, dat bestaat al sinds het Romeinse tijdperk. We moeten investeren in kennis en analyse. Belastingdiensten moeten met een strategie komen om dit tegen te gaan.

Goed inkomen voor boeren

Informeer de boeren, en onderhandel voor hen. Oxfam moet goed kijken naar de samenwerkingsverbanden van boeren.

Educatie en gelijkheid

Het beleid omtrent educatie is belangrijk voor de reputatie van een land. Het probleem is dat met minderheden vaak geen rekening wordt gehouden. Er is tegenwoordig steeds minder aandacht voor educatie terwijl dat juist zo belangrijk is voor gelijkheid.

Genderongelijkheid

Genderongelijkheid is niet alleen in ontwikkelingslanden een probleem maar overal ter wereld en het beleid verandert niet. We moeten er eerst voor zorgen dat vrouwen mee mogen doen met de maatschappij en vanuit daar doorgroeien naar vrouwenleiderschap. Voorlopig lijkt de politiek nog niet echt de wil te hebben om te veranderen maar individuele mannen en vrouwen zorgen wel voor verandering.