Gisteren legde genderexpert Nikki de Zwaan uit dat veel van onze aannames over de relatie tussen vrouwen en vrede niet op onderzoek zijn gebaseerd. Vandaag nemen we de aanname ‘hoe meer vrouwen in de politiek, hoe minder corruptie’ onder de loep. Wie denkt dat vrouwelijke politici corruptie de wereld uit gaan helpen, komt bedrogen uit. Recente corruptieschandalen, zoals rondom de Thaise ex-premier Yingluck Shinawatra, laten zien dat ook vrouwen niet vies zijn van machtsmisbruik en zelfverrijking. Toch vertelt de data ons een positiever verhaal.

Vrouwen zijn minder corrupt dan mannen, stelt Fernanda Rivas, assistent professor aan de Middle East Technical University in Turkije. Zij onderzocht of mannen eerder geneigd zijn iemand om te kopen dan vrouwen. ‘In precies dezelfde situatie kiezen vrouwen minder vaak dan mannen voor het corrupte alternatief.’ Het stimuleren van maatschappelijke participatie van vrouwen kan daarom een effectieve strategie tegen corruptie zijn, denkt Rivas.

Corruptiezaken rondom vrouwelijke kopstukken in de politiek

Vrouwelijke verkeersagenten

In Mexico Stad namen ze in 1998 de proef op de som. 900 mannelijke verkeersagenten werden ontslagen en vervangen door vrouwen. Zo hoopte men een einde te maken aan de hoge corruptie onder verkeersagenten. Ecuador, Bolivia, El Salvador en Panama volgden al snel. De actie had succes, blijkt uit onderzoek van Sabrina Karim (Emory University, Verenigde Staten). Sinds de mannen zijn vervangen door vrouwen is de corruptie op straatniveau daadwerkelijk afgenomen. Het beleid werd sindsdien voortgezet: in 2011 was nog steeds 93 procent van de verkeersagenten in Mexico Stad vrouw.

Ook op politiek niveau lijken vrouwen het verschil te kunnen maken. Lena Wängnerud van de Universiteit van Gotenburg onderzocht de verschillen in de mate van corruptie tussen provincies in Mexico. Zij constateerde een duidelijke afname van corruptie in de gevallen dat meer dan 30 procent van de politici vrouw was.

Bron: Originele data van de National Survey on Corruption and Good Governance van Transparency International Mexico (2005). Originele grafiek Lena Wängnerud in onderzoek ‘Variation in Corruption between Mexican States Elaborating the Gender Perspective’ uit 2010.

Wereldwijd zien we hetzelfde patroon: hoe meer vrouwelijke politici in het parlement en kabinet, hoe minder corruptie in een land. Neem Denemarken, Nieuw-Zeeland en Finland, volgens Transparency International de drie minst corrupte landen ter wereld. Daar worden respectievelijk 42,1, 28,6 en 63,2 procent van de ministersposten vervuld door vrouwen. Flink meer dus dan het wereldwijd gemiddelde van 16,2 procent. Twee van de meest corrupte landen ter wereld, Sudan en Afghanistan, zitten ruim onder dat gemiddelde: daar is slechts 6,3 en 7,4 procent van de ministersploeg vrouw. Dat blijkt uit cijfers van de Wereldbank.

Politieke participatie van vrouwen lijkt bijna een tovermiddel tegen corruptie: alle landen met meer dan 40 procent vrouwelijke ministers scoren een voldoende op de Corruption Perception Index (CPI), een schaal van 1 tot 10 waarbij 1 staat voor meest corrupt. Maar omdat dit maar zo weinig landen zijn – 8 in 2010 – kunnen we daar geen conclusies uit trekken, vindt Justin Esarey van Rice University in Houston. Meer vrouwen in de politiek betekent ook niet altijd minder corruptie. In Nicaragua bijvoorbeeld, is 38,5 procent van de ministers vrouw. Toch scoort het land slecht qua corruptie: een 2,5 op de CPI.

Risico’s mijden óf net zo hard mee doen

Esarey publiceerde in 2013 het onderzoeksrapport “Fairer Sex” or Purity Myth? over de relatie tussen corruptie en gender. Volgens Esarey kan het stimuleren van politieke participatie van vrouwen wel een effectieve strategie zijn tegen corruptie, maar eigenlijk alleen in landen waar al weinig corruptie is. ‘Ik geloof niet dat vrouwen een magische kracht hebben of meer deugdzaam zijn dan mannen. Maar vrouwen zijn wel meer risicomijdend. In democratische landen waar corruptie sterker veroordeeld en bestraft wordt, zie je daarom wel dat vrouwen minder corrupt zijn dan mannen.’ In landen waar corruptie een normaal verschijnsel is doen vrouwen er echter net zo hard aan mee, stelt Esarey. ‘Het systeem dwingt mensen in dat soort gedrag. Het is gewoon wat je moet doen om mee te kunnen komen.’

Neem bijvoorbeeld Thailand. ‘De Thaise samenleving is corrupt van hoog tot laag’, vertelt de in Thailand wonende journalist Jos Campman. ‘Het bedrijfsleven was vorig jaar zelfs 35 procent van het totale budget kwijt aan “theegeld”.’ Ook Yingluck Shinawatra, tot voor kort president, moet zich voor de Nationale Anti-Corruptie Commissie verdedigen. Zij wordt verdacht van het op grote schaal mogelijk maken van corruptie met rijstsubsidies. Voordat de zaak voor de rechter komt verdwijnt ze echter al van het hoogste politieke toneel: op 7 mei trad ze gedwongen af na een veroordeling voor machtsmisbruik met betrekking tot de invulling van politieke sleutelposities.

Of neem Mexico, waar niet alle vrouwen zo eerlijk zijn als de verkeersagenten. Een van de machtigste vrouwen van Mexico, vakbondsleider Elba Esther Gordillo, zit al sinds april 2013 achter de tralies in afwachting van haar proces. De aanklacht: verduistering van meer dan 120 miljoen euro.

Ook in Indonesië zijn steeds meer vrouwen betrokken bij grote omkoopschandalen, stelt de Indonesische Anti-Corruption Commision (KPK). Elf vrouwen die nu terecht staan bekleden hoge posities. Socioloog Henny Warilah van het Indonesisch Instituut voor Wetenschap onderstreept in de Leeuwarder Courant dat deze vrouwen net zo goed als mannen uit zijn op luxe en macht. ‘Het gaat niet om het geslacht maar om de ziekelijke sfeer waarin vrouwen als nieuwe machthebbers of zakenlieden terechtkomen’, aldus Warilah.

Sneeuwbaleffect van democratisering

Alleen het bevorderen van de politieke participatie van vrouwen zal dus niet voldoende zijn om corruptie de wereld uit te helpen. Het is ook niet helemaal eerlijk om die verantwoordelijkheid bij vrouwen neer te leggen, vindt onderzoeker Esarey. ‘Ik vind het vreemd dat een groep die zo lang ondervertegenwoordigd is geweest, nu de door anderen gemaakte fouten moet gaan herstellen.’ Als je corruptie serieus aan wilt pakken moet je naar verschillende factoren kijken, stelt hij. Persvrijheid, democratisering, armoedebestrijding, onderwijs en rechtspraak zijn belangrijke wapens tegen corruptie. Het zijn factoren die elkaar ook beïnvloeden en versterken. ‘Samen kunnen ze voor een sneeuwbaleffect zorgen. Het moeilijkste is alleen die sneeuwbal aan het rollen te krijgen.’

Bron: World Bank, 2010.

Maar als die bal dan eenmaal rolt, zal de politieke participatie van vrouwen ook zeker mee rollen. Want de mate van democratie in een land beïnvloedt óók de politieke participatie van vrouwen. Net als zaken als onderwijs en armoede. En hier zou wel eens de werkelijke oorzaak kunnen liggen voor het statistisch verband tussen vrouwen en corruptie. Het is niet zo vreemd dat zowel de mate van corruptie als politieke participatie van vrouwen een positieve ontwikkeling laten zien, als democratisering zich positief ontwikkeld. Er is dan wel geen causaal verband tussen vrouwen en corruptie, maar eerder tussen democratisering aan de ene kant en vrouwen en corruptie aan de andere kant.

Vrouwen belemmerd

Spelen vrouwen dan geen enkele rol in de strijd tegen corruptie? Toch wel, vindt corruptiewaakhond Transparency International. Zij pleit voor meer vrouwen in politieke posities. Want corruptie raakt vrouwen anders dan mannen. Corruptie raakt vooral het armste deel van de bevolking, en dit zijn vaker vrouwen. Vrouwenhandel en de seksindustrie hangen nauw samen met corruptie. En corruptie kan de toegang blokkeren tot basisbehoeften als medische zorg en onderwijs. Vrouwelijke politieke vertegenwoordigers zullen deze problemen eerder onderkennen en aanpakken, denkt Transparency International.

Maar tegelijkertijd belemmert corruptie de politieke participatie van vrouwen ook. Het zorgt ervoor dat vrouwen nauwelijks toegang krijgen tot het old boys network. Misschien is het omgekeerde daarom nog wel eerder waar: meer vrouwen in de politiek leidt niet tot minder corruptie, maar meer corruptie wel tot minder vrouwen in de politiek. En dat maakt corruptie dan toch weer tot een vrouwenzaak.

Rinske Bijl, Hedda ten Holder en Marieke Krikhaar zijn deelnemers aan de Masterclass Datajournalistiek: Vrouwen in (post)conflictgebieden (georganiseerd door Coolpolitics, Utrecht Data School, Vice Versa en Lokaalmondiaal). De visualisaties in dit artikel (met uitzondering van figuur 2) zijn gemaakt door de auteurs. Weten hoe dit artikel precies tot stand kwam en welke datajournalistieke methodes zijn gebruikt? Kom aanstaande dinsdag naar het symposium over open data waar dit onderzoek zal worden gepresenteerd.

Lees ook het interview met genderexpert Nikki de Zwaan, die vraagtekens zet bij onze aannames over vrouwen, vrede en veiligheid.