Het is de Europese Unie niet gegeven. Wederom dreigt een grote politieke bijeenkomst tussen Europese en Afrikaanse regeringsleiders overschaduwd te worden door diplomatieke incidenten.

Vandaag en morgen (2 en 3 april) vindt de EU-Afrika Top plaats: 80 regeringsdelegaties zijn bijeen in Brussel om de relaties tussen de landen van de Europese Unie en het Afrikaanse continent te bespreken. Voorafgaand aan de top leek er weinig politiek gevoelige onderwerpen te liggen en een uitstekende kans voor regeringsleiders om te reflecteren op de nieuwe verhoudingen tussen beide continenten onder een wat algemeen geformuleerde titel: ‘Investing in people, prosperity and peace.”

Nieuwe verhoudingen

De belangrijkste uitdaging voor de Top leken te liggen op het vlak van het nieuwe speelveld dat ontstaan is. De Europese crisis beïnvloedt de hoogte van de Europese hulpbudgeten, terwijl die budgeten in toenemende mate worden geleid door nieuwe prioriteiten, die mede bepaald worden door Europese economische belangen.

Die nieuwe relatie moet gekenmerkt worden door wederkerigheid en gelijkwaardigheid. Niet voor niks sprak EU President Barroso voorafgaand aan de Top de hoop uit dat “(…) the vision set out in the Joint Africa-EU Strategy, the summit will deepen our partnership of equals and seize further cooperation opportunities by expanding political, economic and people to people contacts. This includes the pursuit of durable and sustainable economic growth generating opportunities and well-being for all our citizens.”

Maar dat verwachtingen uiteenlopen blijkt wel uit een interview dat de Liberiaanse president Ellen Johnson-Sirleaf gaf aan de Duitse televisiezender Deutsche Welle. In dat interview vroeg zij om meer hulp om fragiele staten in het Afrikaanse continent te steunen: “I hope the countries of Europe – many of which are members of the African Development Bank – will give the bank’s program the fullest of support. It goes beyond just responding to specific needs of fragile states, it’s about helping in all states to build that resilience that will enable them to respond to crises when they do arise.”

Diplomatieke verhoudingen

Fundamenteler dreigt de top overschaduwd te worden door diplomatieke incidenten: zo weigerde de EU de vrouw van de Zimbabwaanse president Robert Mugabe een inreisvisum tot België. Mugabe’s vrouw, Grace, staat nog steeds op de lijst van Zimbabwaanse officials, die op de sanctie-lijst staan van de EU. Volgens een woordvoerder van de EU is er geen aanleiding om die op te heffen, ook omdat er geen officieel programma is waar de vrouw van Mugabe aanwezig zou moeten zijn.

De beslissing kan op weinig instemming rekenen in Zuidelijk Afrika. Zo liet de Zuid-Afrikaanse president Jacob Zuma weten niet aanwezig te zijn en wordt het land vertegenwoordigd door haar minister van Buitenlandse Zaken. Officieel omdat de president andere verplichtingen heeft, maar tegen de Guardian liet Zuma weten dat: “I think that time must pass wherein we are looked [upon] as subjects (…) We are told who must come, who must not come. It is wrong and causes this unnecessary unpleasantness.”

Maar er is meer irritatie. Zo schorste de African Union Egypte als lid, nadat president Morsi door het leger werd afgezet. Egypte kreeg echter wel een uitnodiging van de EU, terwijl de Sudanese president Bashir geen inreisvisum krijgt vanwege het internationale arrestatiebevel dat tegen hem is uitgegeven. Veel Afrikaanse regeringsleiders voelen zich voor het blok gezet en ervaren de eenzijdige beslissingen van de EU als een inmenging in de Afrikaanse soevereiniteit.

Ondanks dat de positie die de EU inneemt niet nieuw is, werpt het wel de vraag op in hoeverre de relaties tussen Afrika en EU in essentie veranderen. In veel Afrikaanse landen wordt de relatie met de EU toch nog vaak ervaren als een neokolonialistisch. Tegelijkertijd ervaren veel Afrikaanse landen nog steeds een afhankelijkheid ten opzichte van Europa voor zowel handel als hulp.

Handelsovereenkomst

Een ander belangrijk onderwerp zijn de vrijhandelshandelsverdragen die de EU onderhandelt met verschillende Afrikaanse landen. Aan het begin van het jaar leek het nog een kwestie van tijd voordat de onderhandelingen van de zogenaamde Economische Partnership Agreements (EPA’s) afgerond zouden worden. Vorig jaar stelde Europa haar Afrikaanse handelspartners nog een ultimatum: wie nog geen akkoord had afgesloten met de EU in oktober 2014, zou haar preferentiële toegang tot de Europese markt verliezen. Tot op heden maken veel Afrikaanse landen gebruik van gunstige handelsvoorwaarden, die de EU aan haar partners heeft gegeven: zo is een groot deel van de Afrikaanse export naar de EU gevrijwaard van importtarieven.

Door de druk op te voeren leek de Europese Commissie een vrijhandelsakkoord te forceren, maar de irritatie groeit aan de Afrikaanse kant. Gambia’s president Jammeh is de volgende afwezige tijdens de top. Jammeh, die zijn land met ijzeren hand regeert en kan rekenen op veel kritiek van mensenrechtenorganisaties, liet weten niet naar Brussel te komen, omdat hij niet van plan is om een EPA te ondertekenen: “The EPA is a stumbling block; they [African leaders] said that they will work on it, but these people are putting pressure for Africans to sign it in the summit that is coming up in Brussels. The Gambia is not going to sign it, because I’m not going to continue to export our materials as raw.”

De Europese Commissie zal niet wakker liggen van de afwezigheid van Jammeh, maar kort voor de Top bleek dat waar de EU dacht een overeenkomst te hebben over een EPA tussen EU en het West-Afrikaanse regionaal blok ECOWAS, lijkt dat nu op losse schroeven te staan. Vorige week bleek dat West-Afrikaanse regeringsleiders geen overeenstemming konden bereiken over het EPA-akkoord. Een definitief akkoord lijkt nog ver weg, al zijn de verschillen in onderhandelingsposities schijnbaar niet groot. Het is de vraag of de handelsovereenkomst besproken zal worden tijdens de Top in Brussel, maar de EU zal iets moeten ondernemen om de irritatie bij Afrikaanse regeringsleiders weg te nemen.

Gemiste kans

Als het aan de EU ligt zal de top vooral aandacht besteden aan onderwerpen waar wel overeenstemming over is. En ondanks alle onrust en incidenten zijn die er genoeg. Zo lijkt de situatie in de Centraal Afrikaanse Republiek een onderwerp, wat de top nog een succesvol karakter kan geven. Kort voor aanvang van de top maakte de EU bekend dat zij een militaire operatie plant. Onder de naam EUFOR RCA zullen ongeveer 1.000 militairen worden ingezet om de stabiliteit in de Centraal Afrikaanse Republiek te garanderen.

Het is de vraag of de inzet van de EU voldoende zal zijn om daadwerkelijk een aanzet te geven voor een nieuw partnerschap tussen Europa en Afrika.