IS-professionals moeten dagelijks cultuurverschillen in communicatie overbruggen. Dat gaat niet altijd van een leien dakje. Trainer, adviseur en coach Yvonne van der Pol steekt daarom de sector de helpende hand toe en focust zich deze week in vijf columns op intercultureel vakmanschap en meesterschap. In deze eerste editie legt Van der Pol uit wat je moet weten voor het vakmanschap. ‘Je kan niet alle culturen kennen, maar wel de patronen leren zien.’

Waaruit bestaat het vakmanschap van jou als IS-professional? Allereerst uit het beheersen van je eigen vak. Een breed palet van specialisten bevolkt onze sector: waterdeskundigen, noodhulpverleners, hiv/aidsspecialisten, technici, onderwijskundigen en vele anderen. Het zijn allen zeer deskundige en betrokken mensen. Zo verschillend als de inhoudelijke focus ook moge zijn, zo overeenkomstig is hun noodzaak tot intercultureel vakmanschap. Als professional communiceer je over de grenzen heen. Je staat dagelijks voor de taak om culturele verschillen in je communicatie te overbruggen. Daarmee beperk je misverstanden tot een minimum en maak je het verschil.

Vier elementen van een competentie*

In deze serie van vijf najaarscolumns fileer ik in de eerste vier intercultureel vakmanschap en presenteer ik in de vijfde column de essentie van intercultureel meesterschap. Hierbij hanteer ik de onderverdeling van een competentie in vier elementen: kennis, vaardigheden, motivatie en persoonskenmerken, ook wel: weten, kunnen, willen en zijn. Allen zijn even belangrijk. Je kan veel weten. Maar als je dat niet kan overbrengen aan mensen van een andere cultuur, dan wordt het lastig. Of je wilt niet meer intercultureel werken doordat je bijvoorbeeld te lang onder moeilijke omstandigheden hebt gewerkt. Dan kan je nog zoveel kennen of kunnen, toch mist je vakmanschap dan de noodzakelijke vonk: je motivatie.

Kennis: Do’s and dont’s zijn ontoereikend en zelfs misleidend

Welke kennis is nu eigenlijk noodzakelijk om intercultureel competent te zijn? Sommige mensen vragen mij tijdens trainingen om do’s and dont’s. Echter, met tips en trucs voor specifieke culturen kom je er niet. Als je denkt te weten hoe het zit, dan werkt dat eerder tegen je dan dat het behulpzaam is. Dat komt doordat je de dieper liggende culturele lagen niet snapt. Je denkt houvast te hebben aan tips als, ‘geef geen etenswaar door met je linkerhand’, of, ‘laat je voetzool niet zien als je zit.’ Maar als je de essentie van in dit geval reinheid en beleefdheid niet begrijpt, dan gaat de etentje misschien net goed en loop je tegen de lamp in het vervolg van je professionele contact.

De essentie van cultuur = de regels van het spel

Wat moet je wel weten? In eerste instantie moet je ten diepste begrijpen wat de essentie van cultuur is. Cultuur gaat over, ‘wat je met de paplepel ingegoten hebt gekregen’, en over wat, ‘de regels van het spel’, in een groep of cultuur zijn. Geert Hofstede is een bekende wetenschapper op het gebied van cross-cultureel onderzoek en hanteert deze handige definitie: ‘Cultuur is de collectieve mentale programmering die groepen van elkaar onderscheidt.’ Er is in elke cultuur gedeeld begrip over hoe het hoort en moet gaan. Men heeft aan een half woord genoeg, maar als buitenstaander volstaat misschien een A4’tje nog niet eens!

Het is een misverstand dat je alle culturen moet kennen om effectief intercultureel te kunnen functioneren. Dat is een onmogelijke opgave en onnodig. Het blijkt namelijk dat verschillende culturen overeenkomstige patronen laten zien. Dus inzicht in de dimensies waarop culturen van elkaar verschillen, biedt een waardevolle kapstok waarmee je goed uit de voeten kunt. Zo onderscheidt Hofstede zes dimensies waarop culturen van elkaar verschillen. Anderen onderscheiden er één, drie, zeven of negen**. Maar met welk model je ook werkt, van belang is dat je begrijpt dat er een continuüm is van landen op bijvoorbeeld de schaal van onzekerheidstolerantie, onzekerheidsvermijding en wat de betekenis daarvan is voor de dagelijkse interculturele praktijk.

Eén dimensie uitgewerkt: omgaan met onzekerheid

Uit de meeste modellen komt een verschil naar voren in hoe mensen omgaan met onzekerheid en spanning. Dit blijkt niet alleen op individueel niveau te gelden, maar ook op cultureel niveau. Simpel gezegd: sommige culturen reageren losser en anderen krampachtiger op alles wat onzeker is, zoals onder meer andersdenkenden, afwijkend gedrag, verandering, vernieuwing en innovatie. Oorzaken hiervoor liggen meestal in de eeuwenoude geschiedenis. Cultuur gaat ten slotte om overleven in de geografische, klimatologische en politieke context waarin je als groep leeft. De dimensie onzekerheidstolerantie versus onzekerheidsvermijding is van groot belang voor internationale samenwerking. Je moet kunnen begrijpen en inschatten hoeveel afwijken van de norm nog acceptabel is en waar het lastig wordt. Vervolgens kijk je hoe je daar het beste mee om kan gaan.

Hoe doe je dat? Daarover schrijft Yvonne van der Pol in haar volgende column. Lees het morgen op viceversaonline.nl!

* Competenties zijn bekwaamheden waarmee je je kennis zodanig gebruikt dat je beter functioneert in complexe en onvoorspelbare situaties (Kanungo)
** Respectievelijk: Pinto, Lewis, Trompenaars en House (The Globe-project)