Er is moed voor nodig om de discussie over seksualiteit binnen kerken aan te gaan, zo observeerde religiewetenschapper Brenda Bartelink in Noord Ethiopië.  Religieuze visies op gezondheid en ziekte hebben een sterke overtuigingskracht en de kerk speelt vaak een grotere rol in het leven van mensen dan een arts of gezondheidswerker. Desondanks, of misschien juist daarom, kunnen kerken een belangrijke rol spelen in de preventie van HIV/Aids.

In de ochtendschemer zie ik witte schimmen door het bergachtige landschap van Noord Ethiopië schrijden. Op deze vroege zondagochtend zijn mensen in de Simien Mountains in hun witte gewaden op weg naar de plaatselijke Ethiopisch orthodoxe kerk. Na de drie uur durende dienst zullen ze misschien nog langer blijven om de doop te ontvangen met Tsebel, het heilige water dat genezing brengt voor allerlei kwalen.

Een paar dagen eerder was ik in Addis Abeba bij zo’n doopritueel. Massa’s mensen waren samengedromd op het plein rond de kerk in het centrum van de stad. Oude mensen, jonge mensen, kinderen. In de verte zie ik een priester staan die met een tuinslang water over de menigte sproeit, heilig water. Een vrouw loopt rond met een pot in haar handen waar een dode kikker in zit. Door het heilig water is deze kikker uit haar buik gekomen, zo vertaalt iemand haar woorden. Ik neem het gebeuren nieuwsgierig in me op en peil de reacties van mijn reisgenoten, de vijftien studenten religiewetenschap met wie ik deze reis door Ethiopië maak. Het doopritueel schept verwarring: ‘Een kikker uit je buik bidden, dat kan toch niet, zou ze het echt zelf geloven?’

Heilig water

Het doel dat ik en mijn twee collega docenten ons hebben gesteld voor deze reis in Ethiopië is om samen met de studenten de rol van religie en cultuur in dit prachtige, indrukwekkende land verder te verkennen. Mijn collega’s wijden ons in, in de rijke tekstuele en materiele cultuur van het Ethiopisch orthodoxe Christendom. Ik heb me voorgenomen mijn studenten meer te leren over het hedendaagse Ethiopië en te verkennen hoe religie een rol speelt in de omgang met sociale problemen zoals armoede en ziekte.

In een aantal colleges vooraf hebben we ons verdiept in de problematiek rond HIV/Aids, gender en seksualiteit in Ethiopië. Wat zie ik hiervan in het straatbeeld? In eerste instantie bar weinig. De drommen mensen rondom de kerken die op zondag het heilig water ontvangen springen in het oog. De borden die mensen voorlichten over HIV/Aids zijn, in vergelijking met Oeganda waar ik eerder veldwerk deed, opvallend afwezig. ‘Heilig water kan zelfs Aids genezen’, fluistert een man me toe als ik het tafereel bij de kerk in Addis Abeba gadesla. ‘Toe maar, jij mag ook gaan, het is goed voor je’, nodigt hij me uit. In een land waar veel mensen nauwelijks toegang hebben tot reguliere gezondheidszorg, lijken deze religieuze rituelen meer uitzicht op genezing te verschaffen dan de biomedische benadering.

Eigen kleur

De Ethiopisch orthodoxe kerk geeft betekenis aan ziekte en reikt daarvoor oplossingen aan die voor veel mensen geloofwaardiger of toegankelijker zijn dan het biomedische alternatief. Hoe zit het dan met de sociale verantwoordelijkheid die de kerk draagt? Ik vraag me af hoe religieuze opvattingen worden beïnvloedt door de betrokkenheid bij mensen en de uitdagingen waarvoor zij gesteld zijn in Ethiopië. In onderzoek dat ik in Oeganda en Tanzania deed leerde ik kerken kennen die zich hadden ontwikkeld tot invloedrijke en professionele ontwikkelingsorganisaties. De rol van zending en missie en de koloniale infrastructuur vormden een belangrijke basis voor deze sterke sociale rol van kerken. De beperkte rol van de overheid in sociale voorzieningen heeft continuering van die rol voor kerken gewaarborgd.

Ethiopië heeft een andere geschiedenis. Het land is, op een korte bezetting door de Italianen tussen 1936 en 1940 na, altijd onafhankelijk geweest. Door de historisch sterke positie van de Ethiopisch orthodoxe kerk hebben westerse missiekerken weinig kans gehad zich er te vestigen. De relatie tussen religie en ontwikkeling heeft tegen deze achtergrond dus een heel eigen vorm en kleur in het Ethiopië van nu.

Ook medicatie

Niettemin, kwam ik ook voorbeelden tegen van meer samenhang tussen religieuze en seculiere benaderingen van gezondheid en ziekte. Op de berg Entoto even buiten Addis Abeba werken priesters van de Ethiopisch orthodoxe kerk namelijk samen met John Hopkins University om mensen met Aids naast heilig water ook medicatie te geven. De Wall Street Journal publiceerde daar onlangs een artikel en fotoserie over ).

Een ander voorbeeld is het HIV/aids programma van de protestantse Kale Hiwot Kerk dat we bezochten. Onderdeel van dit programma is onder andere een professionele kliniek in een buitenwijk van Addis in waar mensen terecht kunnen voor Voluntary Counselling and Testing, waar ze worden begeleid bij vragen rondom het krijgen van kinderen en het voorkomen van seksueel overdraagbare aandoeningen. Ook wordt er thuiszorg aan mensen met HIV/aids georganiseerd via een uitgebreid netwerk van getrainde vrijwilligers.

Moed

Of er ook uitdagingen zijn in het combineren van de religieuze en sociale rol van de kerk, vroeg ik onze gastheer in dit Aids programma. Dat is inderdaad zo, zei hij. Over het geven van voorlichting over condooms was veel discussie in de kerk. Hier staat de sociale verantwoordelijkheid die de kerk wil nemen om mensen te beschermen tegen HIV/Aids in spanning met de idealen van seksuele onthouding en huwelijkse trouw die ze ook wil uitdragen. De Kale Hiwot Kerk is zeker niet de enige kerk in Afrika die worstelt met haar sociale en religieuze rol, zeker waar het de strijd tegen Aids betreft.

Mijn indruk na onze rondreis door Noord Ethiopië is dat er moed voor nodig is om de discussie over Aids en seksuele voorlichting binnen de kerk aan te gaan. Die moed was er niet geweest als mensen in de kerk niet zo doordrongen waren geweest van de verantwoordelijkheid om sociale problemen zoals HIV/aids aan te pakken!

Brenda Bartelink is religiewetenschapper en schrijft een proefschrift over de dilemma’s die christelijke ontwikkelingsorganisaties in Oost Afrika ervaren in de preventie van HIV/aids. Ze reisde als docent mee met de studiereis van de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap van de RUG, waar ze sinds 2006 aan verbonden is. Sinds 1 juni is ze als projectmedewerker werkzaam, voor het Kennis Centrum Religie en Ontwikkeling bij de Stichting Oikos.