Afgelopen vrijdag 15 juni was het de United Nations World Elder Abuse Awareness Day, een dag waarop wereldwijd aandacht wordt gevraagd voor ouderenmishandeling. Een groeiend probleem in een wereld waarin de populatie in toenemende mate vergrijst. Vice Versa schoof aan tafel met de directrice van WorldGranny en de directeur van HelpAge Sri Lanka om deze veelal onderbelichte vraagstukken te bespreken.

Dat de wereldbevolking steeds ouder wordt is een onontkoombaar gegeven. Volgens de VN is de afgelopen zestig jaar wereldwijd de gemiddelde levensverwachting gestegen van 46 tot 68 jaar. De VN verwacht dat de gemiddelde levensverwachting tegen de eeuwwisseling maar liefst 81 jaar zal zijn.

Verontrustend is dat ontwikkelingslanden sneller vergrijzen dan ontwikkelde landen. HelpAge International, een wereldwijde alliantie van organisaties die zich inzetten voor ouderen, verwacht dat in 2050 tachtig procent van de populatie boven de zestig jaar in ontwikkelingslanden zal leven. Gezien het feit dat ouderen in ontwikkelingslanden vaak behoren tot de meest kwetsbare en armste groepen, vindt de alliantie het opmerkelijk dat de millennium ontwikkelingsdoelen deze demografische tendens niet in ogenschouw nemen.

Naast het feit dat de wereldbevolking steeds ouder wordt, speelt de oudere generatie in ontwikkelingslanden vaak een belangrijke rol in de zorg voor kleinkinderen. Bijvoorbeeld omdat ouders elders werken, op zoek zijn naar inkomen of zijn overleden aan epidemieën zoals aids. Daarom onderstreept HelpAge International het toenemende belang stil te staan bij de gevolgen van mondiale vergrijzing en voorzieningen te treffen die bijdragen aan de levenskwaliteit van ouderen overal ter wereld.

WorldGranny en HelpAge Sri Lanka zijn non-profitorganisaties die streven naar betere levensomstandigheden van ouderen in ontwikkelingslanden. Beide zijn aangesloten bij HelpAge International. WorldGranny doet dit in Nederland door middel van bewustwordingscampagnes en in ontwikkelingslanden door hulp te bieden aan kwetsbare ouderen via partnerorganisaties en het opzetten van micropensioensystemen. HelpAge Sri Lanka richt zich door middel van donor-gesubsidieerde projecten op de empowerment van seniorencomités, het opleiden van thuiszorgvrijwilligers en de belangenbehartiging van ouderen op nationaal niveau.

Vice Versa legde in een gezamenlijk interview enkele vragen voor aan Caroline van Dullemen, oprichtster en directrice van WorldGranny en aan Dayal Perera, programmadirecteur van HelpAge Sri Lanka.

Hekserij

Waarom is de internationale dag voor ouderenmishandeling zo belangrijk? Volgens Caroline van Dullemen hebben wij in Nederland vaak een romantisch beeld van oudere mensen in ontwikkelingslanden. ‘Wij denken dat ouderen gezellig naast het haardvuur zitten met hun kleinkinderen. De realiteit is echter veel harder. Het is natuurlijk goed dat mensen langer kunnen leven. Maar wij hopen dat veel van hen ook een gezond leven kunnen leiden. Dat is vaak niet het geval. Dikwijls als ouderen niet meer in staat zijn te werken, vallen zij terug in armoede of vormen zij een last voor hun familie.’

Van Dullemen geeft twee voorbeelden van mishandeling die haar persoonlijk erg hebben geraakt. ‘Een paar jaar geleden was ik uitgenodigd door de VN voor een expertbijeenkomst over internationale intergenerationele solidariteit. Daar sprak een Indiase professor over zijn onderzoek naar altruïsme in India. Uit dat onderzoek bleek dat oudere mensen gewenst zijn in hun familie als zij iets kunnen bijdragen. Maar zodra zij ziek worden en niet meer kunnen helpen in huis, dan geeft de familie veelal geen eten, liefde en zorg meer en komt mishandeling vaker om de hoek kijken. Dergelijke mishandeling komt voort uit pure frustratie dat families niet langer zorg kunnen dragen voor mensen die zo lang leven zonder iets bij te kunnen dragen.’

Als tweede voorbeeld haalt van Dullemen een vrouw uit Tanzania aan, die op eenzelfde VN-conferentie sprak over hekserij. ‘De vrouw vertelde dat in Tanzania elk jaar rond de vijfhonderd heks-gerelateerde moorden plaatsvinden. Oudere vrouwen die buiten de maatschappij staan, Alzheimer hebben of ander raar gedrag vertonen worden afgeschilderd als heksen. Zij worden verstoten en vermoord. Vijfhonderd moorden per jaar’, vertelt van Dullemen aangedaan. ‘Daarom hoopt deze dag mensen bewust te maken van dergelijke negatieve gevolgen van een ouder wordende wereldbevolking.’

Met het oog op Sri Lanka uit Dayal Perera de zorg dat zijn land een van de snelst vergrijzende landen in Azië is. ‘Op dit moment moeten elke drie personen die werken zorg dragen voor één oudere. Deze verhouding neemt in een rap tempo toe. Met name voor arme Sri Lankanen is het onmogelijk om tegemoet te komen aan de behoeften van de oudere generatie.’ Daarom neemt volgens Perera ouderenmishandeling met de dag toe en worden ouderen steeds vaker buitengesloten van de besluitvorming binnen de familie.

Kwetsbaar

In vergelijking met Nederland hebben ouderen in ontwikkelingslanden het vaak zwaarder te verduren. Een verschil dat Perera onder anderen wijt aan de achterblijvende economische ontwikkeling in Zuidelijke landen. Nam de vergrijzing in het Westen toe in samenspan met de economische groei, in Sri Lanka is dit anders. ‘Ons vergrijzingsproces vond plaats zonder economische ontwikkeling. Dat stelt Sri Lanka voor grotere en serieuzere uitdagingen dan ontwikkelde landen.’ Met een instemmende knik schaart van Dullemen zich achter Perera.

Volgens van Dullemen is het verschil onder andere merkbaar op het gebied van de zorg. ‘Zelfs in afgelegen gebieden in Nederland is er altijd een zuster die thuiszorg kan geven. In veel ontwikkelingslanden bestaat dergelijke zorg niet. De familie en wellicht de buren dragen deze zorg voor ouderen.’ Ook wijst van Dullemen op het doorgaans lagere inkomen in ontwikkelingslanden. Dit probleem wordt gelukkig deels aangepakt door de AOW, die al in ongeveer tachtig lage en middeninkomenslanden in gebruik is. Maar van Dullemen waarschuwt dat het vaak moeilijk is voor ouderen om dat geld ook daadwerkelijk te ontvangen. ‘Zij moeten naar het postkantoor dat meer dan twee uur lopen is. Zij moeten formulieren invullen die zij niet begrijpen. Of zij moeten de ambtenaar omkopen voor de juiste formulieren. En als ouderen de AOW al ontvangen, dan is het vaak een klein bedrag. Maar het is absoluut een begin.’

Perera kenschetst de problemen van de oudere generatie in Sri Lanka op diverse vlakken. ‘Gezondheid is een eminent gebied waar ouderen veel hulp behoeven. Maar ziekenhuizen realiseren zich soms niet dat ouderen kwetsbaar zijn en prioriteit vereisen. Ook het transportsysteem is niet geschikt voor oudere mensen en dienstverleners in veel werkvelden zijn niet berekend op het behandelen van ouderen als kwetsbare groep.’

Om de mentaliteit van mensen te veranderen, opdat zij inzien dat ouderen een kwetsbare groep zijn die meer aandacht verdient, moet er volgens Perera veel gebeuren. ‘Kinderen krijgen al aandacht van verschillende nationale organisaties, internationale ngo’s en de VN. Maar om de millenniumdoelen te bereiken moeten wij ook vechten voor ouderen als een kwetsbare groep’, aldus Perera.

Stiefmoederbehandeling

Nieuwsgierig vraagt van Dullemen zich af of ouderen in Sri Lanka zich wellicht te bescheiden opstellen en niet voldoende voor zichzelf opkomen. Kortom, of de achtergestelde positie van ouderen gerelateerd is aan een gebrek aan emancipatie. Perera knikt instemmend. Volgens hem zijn ouderen inderdaad vaak te weinig geëmancipeerd, maar worden zij tegelijkertijd ook niet voldoende gerespecteerd door de samenleving. ‘Zij krijgen altijd de stiefmoederbehandeling.’

Maar niet alleen binnen de samenleving, ook binnen de familie. ‘Sri Lanka kende een goed, uitgebreid familiesysteem, waarin ouderen, kinderen en kleinkinderen onder één dak leven. Maar dit is aan het veranderen door de groeiende economie, nieuwe technologieën en globalisering. Ouderen worden in toenemende mate in het nauw gedreven en geïsoleerd binnen hun eigen familie. Omdat kinderen elders werken of verhuizen naar het buitenland of naar een andere stad, wordt de zorg voor ouderen vaker verwaarloosd’, zo vertelt Perera.

Hij vervolgt met een bezorgde expressie: ‘In de huidige samenleving realiseren de meeste mensen zich niet dat zij een gebonden plicht hebben tegenover de oudere generatie. Wij zijn hier vandaag dankzij de oudere generatie, omdat zij in het verleden opofferingen hebben gedaan voor ons.’

Van representatie tot zelfredzaamheid

Maar hoe ziet een beter lot er volgens beide organisaties uit? Perera streeft naar een Sri Lanka waar alle behoeften van ouderen worden vervuld. Om dat waar te maken, meent Perera dat de stem van ouderen op elk niveau moet worden erkend en gehoord. ‘Ouderen moeten kunnen deelnemen aan de besluitvorming binnen het eigen huis, het dorp, de provinciale raad en de nationale politiek.’ Ook wil Perera dat ouderen zich belangrijk voelen in de maatschappij en benadrukt hij het belang van waardigheid, zelfvertrouwen en onafhankelijkheid. ‘Ouderen moeten een actief en gelukkig leven leiden, waarin zij niet afhankelijk zijn van hun kinderen of anderen.’

Perera ontmoedigt bejaardentehuizen. Liever ziet hij dat de oudere generatie verblijft bij hun familie en overdag naar dagcentra in de buurt gaat. ‘Daar kunnen zij interacteren met leeftijdsgenoten en zich actief bezig houden met gemeenschapsactiviteiten. Vrouwen kunnen bijvoorbeeld kleding naaien en hiermee ook hun eigen zakcentje verdienen.’

Van Dullemen sluit zich aan bij de woorden van Perera en onderstreept het woord zelfredzaamheid. ‘Dat is wat wij voor ogen hebben voor ouderen vandaag en morgen. Of in meer abstracte bewoording: we zijn op zoek naar een masterplan voor mondiale vergrijzing. De internationale gemeenschap, de politiek, ngo’s, de buurt en families moeten zich realiseren dat er bepaalde maatregelen en innovaties nodig zijn om deze demografische verandering het hoofd te bieden.’