‘Het is naïef om te denken dat een beetje minder overheidsfinanciering de relatie tussen maatschappelijke organisaties en de samenleving kan herstellen. Mensen die dat hard roepen lijken eerder uit te zijn op bezuinigingen dan op herstel van de legitimering van maatschappelijke organisaties.’ In deel 2 van het interview met Jan Gruiters spreekt de algemeen directeur van IKV Pax Christi over investeren in de achterban en het vitaal houden van de spanningsboog tussen de eigen waardeoriëntatie en het managementdenken. ‘Door je eigenheid als civiele samenlevingsorganisatie ben je interessant.’

Jan Gruiters beschrijft in zijn essay `Waardevol Maatschappelijk Middenveld’ hoe de laatste jaren de afstand tussen de samenleving en maatschappelijke organisaties is gegroeid. Onterecht is het beeld geschetst dat overheidsfinanciering hiervan de alles bepalende en alles verklarende oorzaak is, vindt de directeur van IKV Pax Christi. ‘Het is een misvatting dat het verlies aan maatschappelijke legitimering enkel en alleen maar gegroeid is door overheidsfinanciering. De afstand tussen samenleving en maatschappelijk middenveld is ook gegroeid door processen in de samenleving zoals individualisering en groeiende onzekerheid van mensen over hun toekomst. Ook de professionalisering van maatschappelijke organisaties speelt een belangrijke rol.’ Bovendien zijn de problemen waarmee maatschappelijke organisaties zich bezighouden ingewikkelder geworden, eenvoudige oplossingen zijn niet voor handen en is het is daardoor moeilijker om mensen daarbij te betrekken, constateert Gruiters. ‘Dus het is naïef om te denken dat een beetje minder overheidsfinanciering de relatie tussen maatschappelijke organisaties en de samenleving kan herstellen. Dan maak je het probleem veel te simpel. Ik denk eerlijk gezegd dat mensen die dat hard roepen eerder uit zijn op bezuinigingen dan op herstel van de legitimering van maatschappelijke organisaties.’

Investeren in de achterban

Voor de toekomst van IKV Pax Christi en andere maatschappelijke organisaties vindt Jan Gruiters het van groot belang dat er weer wordt geïnvesteerd in de relatie met de samenleving en met de eigen achterban in het bijzonder. ‘Te lang is de achterban enkel aangesproken als donateur. Organisaties hebben teveel gezonden en te weinig geluisterd. ‘Laat ons het werk maar doen, want wij weten wat goed is.’ Dat breekt je op.’ Dat probleem manifesteert zich bij maatschappelijke organisaties in bijna alle sectoren maar ook bij politieke partijen. Gruiters stelt dat niet alleen de bestaande achterban, maar ook nieuwe groepen aangesproken moeten worden. ‘Onze traditionele achterban is een kerkelijke achterban. Die is er nog steeds, maar we hebben ook heel duidelijk het idee dat we nieuwe generaties moeten betrekken bij ons werk.’ IKV Pax Christi experimenteert met nieuwe vormen van engagement. ‘Het is toch een beetje zoeken naar manieren, want hoe doe je dat eigenlijk? Hoe kun je aansluiten op het bestaande engagement van jonge mensen?’ Gruiters concludeert: ‘De vragen zijn dus duidelijk, maar wat zijn de oplossingen? Daar gaan we nu in investeren. We zullen ons campagnematig nog veel nadrukkelijker dan de afgelopen jaren profileren in de samenleving om te proberen betrokken burgers daarin te engageren en aan te spreken op hun eigen verantwoordelijkheid.’

Focus op waardeoriëntatie

Maatschappelijke organisaties hoeven niet alleen verantwoording af te leggen aan hun eigen achterban, maar ook aan andere belanghebbenden. Gruiters legt uit dat organisaties zich bevinden in een ‘systeem van multi-stakeholder accountability’ waarbij ze zich moeten verantwoorden aan meerdere partijen; donoren, partners, de samenleving en zelfs naar hun eigen medewerkers. ‘De verwachtingen die die verschillende stakeholders ten aanzien van organisaties hebben verschillen echter. Daar zit spanning tussen en soms sluiten ze elkaar zelfs bijna uit.’ In dat soort situaties is het belangrijk om terug te grijpen op de ‘eigen waardeoriëntatie,’ stelt Gruiters.

‘Omdat je te maken krijgt met dilemma’s, is het belangrijk die waardeoriëntatie te articuleren en sterker te maken.’ Hierin geeft hij PhD student Willem Elbers gelijk, die in zijn opinieartikel beweert dat ngo’s in een spagaat zitten. ‘Als je je alleen laat leiden door doel-middel-rationaliteit – de noodzaak om de zaken efficiënt en effectief aan te pakken – dan zet je de deur naar een verder verlies van waardeoriëntatie wagenwijd open. Als je dan geconfronteerd wordt met tegengestelde verwachtingen, dan ontspoor je eigenlijk. Dan ga je mee met diegene die het hardste roept of de meest stringente eisen stelt. Dat is natuurlijk dom om te doen.’

De spanningsboog tussen waardeoriëntatie en managementdenken

Een sterke waardeoriëntatie is van groot belang, maar dit betekent niet dat managementdenken hiermee uitgesloten is, verklaart Gruiters. Hij is het niet met Willem Elbers eens dat de twee per definitie onverenigbaar zouden zijn. ‘Als je je door je waardeoriëntatie laat leiden, dan vloeit daar toch ook de behoefte uit voort om je missie zo efficiënt en effectief mogelijk te realiseren?’ De IKV Pax Christi directeur vervolgt: ‘Eigenlijk heb ik het idee dat waardeoriëntatie en doel-middel-rationaliteit gegevenheden zijn in elke organisatie. De kunst is om de spanning tussen die twee vitaal te houden. Dat wil zeggen niet eenzijdig sturen op waarden en niet eenzijdig sturen op efficiency. Wel heb ik het idee, daarin ga ik mee met Elbers, dat de managementconcepten van New Public Management te veel ruimte krijgen, te kritiekloos zijn overgenomen door het ministerie van Buitenlandse Zaken en ook door sommige maatschappelijke organisaties. Dan is die spanningsboog niet vitaal gehouden. Ik herken dus de verschillende logica’s van Elbers, maar ik zou niet zeggen dat de twee onverenigbaar zijn. De zaak is, hoe kun je ze onder vitale spanning houden met elkaar?’

Gruiters ontkent niet dat dit lastig kan zijn: ‘Die spanning zal af en toe ook voelbaar zijn en dan moet je elke keer je positie bepalen. Wat mij betreft is onze waardeoriëntatie dan de uiterste maatstaf voor kwaliteit en ook de uiterste maatstaf op basis waarvan we ons verantwoorden aan de samenleving, aan onze partners en ook aan onze donoren. Als het er echt op aan komt, dan gaan we daar voor. We zijn tenslotte een civiele samenlevingsorganisatie en geen overheid of bedrijf.’

Lees hier deel 1 van het interview met Jan Gruiters en discussieer mee op de nieuwsblog N van NGO.