‘Onbedoeld is een nieuwe strijkstok ontstaan: de verantwoording kost meer dan het resultaat. Althans: de balans is onbehoorlijk scheef gaan hangen.’ Dat betoogt Jan Jaap Kleinrensink, regionaal directeur bij Hivos. Hij reageert hiermee op de bevindingen van PhD student Willem Elbers, die vorige week constateerde dat ngo’s schizofreen zijn geworden. Kleinrensink: ‘Elbers heeft wat mij betreft groot gelijk waar het om de analyse gaat’.

Door Jan Jaap Kleinrensink

Modern managementdenken heeft de oude waarden en idealen van ontwikkelingssamenwerking ernstig aangetast. Er is bureaucratisering en risicomijdend gedrag uit voortgekomen. De particuliere hulporganisaties staan op een tweesprong: verdere verzakelijking of terug naar de oude waarden. Dat is heel ongenuanceerd samengevat de strekking van het betoog van Willem Elbers.

Elbers heeft wat mij betreft groot gelijk waar het om de analyse gaat. Allerlei nuttige hulpmiddelen gericht op het vergroten van doelmatigheid zijn in de loop van de tijd aangesleept om een antwoord te geven op de aanhoudende kritiek op vermeende verspilling van hulpgelden. Al die resultaatmetingen en risicoanalyses, hoe nuttig ook, hebben een verstikkende deken gelegd over de sector en – wat erger is – over projecten en programma’s in het veld.

Een nieuwe strijkstok

Om de belastingbetaler te overtuigen, is er flink geïnvesteerd in alle mogelijke kunst- en vliegwerk. We willen geen strijkstok, geen misbruik, geen mislukkingen, geen corruptie – nee: we willen waar voor ons geld! Dus vluchten we in de controlemechanismen: als we nu maar precies kunnen verantwoorden wat er met het geld gebeurt, houden we de polder wel droog. Daar ontwaren we overigens een andere paradox dan de door Elbers bedoelde: om geen risico’s te nemen, steken we heel veel geld en energie in boekhoudkundige zekerheden. Maar daar zit nu juist een heel ander risico: dat we een toenemend deel van elke hulpeuro uitgeven aan controle en zekerheden. Onbedoeld is een nieuwe strijkstok ontstaan: de verantwoording kost meer dan het resultaat. Althans: de balans is onbehoorlijk scheef gaan hangen.

Heel trefzeker zijn Elbers’ conclusies als het gaat om de achterliggende waardeoriëntaties. Het probleem met technocratische hulpstukken is, dat ze allerminst waardevrij zijn. Wie zich op de bonnetjes concentreert, is minder bezig met machtsverhoudingen. Laat staan met het bewerkstelligen van veranderingen daarin. Gek genoeg gaat het debat over ontwikkelingssamenwerking al decennia lang niet meer over de doelen, maar louter over de middelen. En vooral over de verantwoording.

Wie definieert ontwikkeling?

Hier past wel een kritische kanttekening, of zelfs een leerpunt: hoe heeft het zo ver kunnen komen? Hoe heeft New Public Management zo veel terrein kunnen winnen? Had de ‘old school’ geen antwoord op de legitieme vragen die opkwamen? En waren er geen andere benaderingen voorhanden? Ik weet de antwoorden niet, maar vrees dat er veel instrumenten bij gebrek aan beter maar zijn overgenomen uit het bedrijfsleven. Net als in het onderwijs en de zorg. Met als gevolg dat we steeds beter iets kunnen meten, maar steeds minder onder woorden kunnen brengen wat dat ‘ iets’ dan wel is. Ontwikkeling. Maar hoe definiëren we dat? Nog fundamenteler: wie definieert dat?

Als we die vragen niet onder ogen durven zien, komen we inderdaad aan de tweesprong in het denken die Elbers definieert: trots en onafhankelijk van overheden terug naar de oude waarden, of verder aan de leiband van boekhouders en bureaucraten, met meer bedrijfszekerheid voor de ngo. Wie die twee uitersten wil verenigen, komt onherroepelijk in een spagaat. Of om het nog zwaarder uit te drukken: belandt in schizofrenie. Maar het wil er bij mij niet in, dat er geen andere opties zijn dan Mussert, Moskou of de dood.

Combineren

Er is alle reden voor optimisme, voor wie out-of-the-box wil kijken en denken. De oude waarden (gevoel voor politieke verhoudingen, en dus voor macht; autonomie van maatschappelijke organisaties; vraaggestuurd werken; echt partnerschap in plaats van onderaannemerschap) zijn heel goed te combineren met veel van de praktische instrumenten die we inmiddels hebben leren beheersen en relativeren. Binnen Hivos is een toekomstdebat gestart onder de titel Future Calling. In dat debat zullen we precies dit soort vragen moeten stellen en antwoorden gaan formuleren. In alle bescheidenheid, want anders leren we er niets van. En dat is nu juist wel de bedoeling!

Jan Jaap Kleinrensink is werkzaam als Regionaal Directeur voor Hivos (standplaats Jakarta). Voorheen werkte hij bij het ministerie van Buitenlandse Zaken in diverse functies (1989-2004) en als Directeur Internationale Programma’s bij Plan Nederland. Hij schreef dit artikel op persoonlijke titel.