Twee weken geleden maakte Cordaid bekend haar organisatie af te slanken. Dit besluit kwam mede doordat de organisatie verwacht voortaan minder overheidsfinanciering te krijgen. Naar eigen zeggen waarschuwde oud-VVD-Kamerlid Arend Jan Boekestijn hier al vijf jaar geleden voor. Vice Versa sprak met hem over het maatschappelijk middenveld: ‘Ik heb vijf jaar geleden gezegd tegen alle directeuren van de ngo’s (niet-gouvernementele organisaties red.): “Jongens het speelveld gaat veranderen, het draagvlak voor grote overheidssubsidies neemt af.”’

Arend Jan Boekestijn is sinds 2009 geen woordvoerder ontwikkelingssamenwerking meer voor de VVD. Toch houdt hij zich nog veel met het onderwerp bezig en is hij onder meer uitgesproken aanhanger van The Hunger Project. Zijn boek ‘De prijs van een slecht geweten. Waarom hulp in haar huidige vorm niet werkt’ ziet hij als een werk dat pleit voor het beleid van Knapen.

In de Miljoenennota schrijft het kabinet dat het maatschappelijk middenveld een posterioriteit is. Is dit een juiste keuze?

‘Met name bij de ngo’s en het regeringsbeleid wordt nogal een nadruk gelegd op die intermediaire verbanden, de civil society. Dat komt erg duidelijk uit de CDA-visie; niet de staat moet het doen, maar de maatschappij zelf. Dat is een visie die heel veel hout snijdt in Nederland, maar als je Abraham Kuyper gaat exporteren naar Afrika gaan er dingen hopeloos mis. Een van de kenmerken van een gesloten Afrikaanse samenleving is dat er juist geen civil society is en ook niet kan ontstaan omdat het niet in het belang is van de elite.  Als die elite elkaar de bal toespeelt en onenigheid en spanning niet kan verdragen, is het dan niet verstandiger om meer te werken aan economische groei en bedrijvigheid? Want daarmee krijg je wél een middenklasse. Een middenklasse is altijd kritisch ten opzichte van een regering. Dan zou je dus kunnen hopen dat via die weg wel iets van een civil society zou kunnen ontstaan.’

Dus we kunnen volgens u meer bereiken in ontwikkelingslanden door economische groei en bedrijvigheid?

‘Er werd binnen de Nederlandse ontwikkelingssamenwerking altijd veel geld gestopt in civil society, gezondheid en in onderwijs. Toen kwam dat WRR-rapport met die beruchte zin: ‘als je geld in bedrijvigheid stopt, dan is het op de één of andere merkwaardige manier zo dat je de gezondheid en onderwijs omhoog trekt.’ Dat was de bijl aan hun (maatschappelijk middenveld) wortel, want die zijn met name met onderwijs en gezondheidszorg bezig. We hebben in Afrika heel veel succes bereikt met het verbeteren van de gezondheidszorg, maar we hebben de voedselvoorziening vreselijk verwaarloosd. De Afrikaanse regeringen ook. Wat we nu hebben is dat Afrikaanse mensen gezonder zijn, maar dat er een voedseltekort is. Dat hangt ook samen met de voedselcrisis, dat China meer vlees eet. Dus we gaan meer economische bedrijvigheid doen, met name in de landbouw. Ik denk dat dat heel goed is. Het is een typische linkse gedachte om te denken dat datgene wat goed is voor Nederland, nooit goed is voor Afrika. Je creëert nu een win-win situatie waarvan alle partijen beter worden. Dat is overigens ook een hele stabiele relatie. Ik ben dus heel erg opgetogen over wat Cordaid nu gaat doen.’

Cordaid gaat afslanken. Ze willen dat de bijdrage van de overheid niet meer hun financiële ruggengraat is. Dit mede door de onzekerheid over de toekomst van het medefinancieringsstelsel.

‘Ze willen dus minder afhankelijk zijn van de overheid en meer de markt opgaan. Dit zeg ik al vijf jaar. Ik heb vijf jaar geleden gezegd tegen alle directeuren van de ngo’s: ‘Jongens, het speelveld gaat veranderen, het draagvlak voor grote overheidssubsidies neemt af.’ Waarom daarop wachten? Waarom ga je het niet al doen, zodat je daarmee voorop loopt? Farah Karimi van Oxfam Novib heeft daar niet naar geluisterd. Nog steeds beweegt Oxfam Novib niet.  ICCO heeft heel veel mensen in Nederland ontslagen en richt zich meer op Afrikaanse medewerkers.’

Waarom neemt het draagvlak voor overheidssubsidies af?

‘De staten hebben zich enorm in de schuld gestoken. Een kind kan bedenken dat er geen geld meer is. De crisis wordt veel groter dan de mensen denken. De ngo’s willen gewoon doorgaan. Dit kan als de ngo’s meer naar bedrijvigheid gaan, wat Cordaid ook gaat doen. Dan hebben ze ook een product dat ze kunnen aanbieden bij burgers. Een verstandige directeur probeert dus die overgang te maken van een verarmde staat naar burgers waar nog wel geld zit. En dat is ook om principiële redenen verstandig. Ik vind dat de overheid niet moet beslissen waar het geld naar toe gaat. Dat moet de burger doen met hun cheques. Ik vind dat een hele gezonde ontwikkeling. Het gaat niet goed met de Nederlandse economie. En dat geldt ook voor de Europese economie. Ze moeten de overgang wel maken van staat naar burgers.’

De burger is nu aan zet?

‘Hoe kan je geld van burgers krijgen? Dat betekent dat je hele intelligente evaluaties moet doen. Vervolgens moet je nadenken hoe je die resultaten communiceert naar de burgers. Nu maken ze een folder waarin staat dat alles wat ze doen geweldig is. Je moet eigenlijk zeggen dat ontwikkelingssamenwerking erg moeilijk is en van dat is mislukt en dat is goed gegaan. Er moet een realistisch verhaal komen. Dat zou wel eens de gouden regel kunnen worden. Eerlijke berichtgeving is effectiever om geld los te maken. In de Resultaten Rapportage staat niets in wat mis is gegaan, het is een schande. We weten allemaal dat het hartstikke moeilijk is. Maar communiceer daar gewoon eerlijk over.’

Vroeger had het maatschappelijk middenveld een grotere rol in de ontwikkelingssector. Verdrukt het bedrijfsleven nu het middenveld?

‘Je zou een brug kunnen bouwen. Als je alleen maar bedrijvigheid stimuleert, dan haal je niet alleen maar succes. Dat is naïef. Je zou een hele mooie private publieke samenwerking kunnen maken waarbij het bedrijfsleven de ngo’s ook nodig heeft met hun kennis van de zachtere sectoren. Als je ergens een agrarisch project start, dan praat je automatisch over een ziekenhuis en een school. Kennis over tribale verhoudingen bijvoorbeeld, dat zit vaak bij ngo’s. Dus met andere woorden, ik zie wel een win-win situatie waarbij ngo’s hun kennis meer toepassen op agrarische projecten en daar ook hun kennis van sociale factoren inbrengen. En dat het bedrijfsleven de bedrijfskant doet. Dat kan toch heel mooi zijn.’

De bedrijven moeten dus in uw visie samenwerken met de ngo’s.

‘Ja, dus niet meer wat mevrouw Ferrier nog steeds wil doen in bijvoorbeeld Soedan. Ze wil voortdurend allemaal mensenrechtenclubs overeind houden. Elke mensenrechtenclub die we daar financieren heeft geen enkele kans om het beleid van president Bashir te veranderen. De geheime dienst maakt daar gewoon korte metten mee. Die weg is lastig. Mensenrechten zijn niet onbelangrijk, maar op de lange termijn kun je meer bereiken als je via die economische projecten een middenklasse maakt. Dus eerst economisch wat vooruitgang maken voordat je succesvol invloed kan hebben op die regering. Ik wil dus eigenlijk een nieuwe elite maken. Want die nieuwe elite gaat de oude onder druk zetten. Die gaan zich afvragen waarom ze zo slecht bestuurd worden.’

Waarom lijken de andere ngo’s de koers van Cordaid niet te volgen?

‘Het is mij een raadsel waar bijvoorbeeld Oxfam Novib mee bezig is. Ze gaan gewoon door met de oude verhalen. Daar moeten ze verschrikkelijk mee oppassen. De oude clichés komen weer. Het Zuiden is arm door het Noorden. Ook in het klimaatverhaal vinden ze een nieuw argument om het Noorden zich schuldig te laten voelen over wat er in het Zuiden gebeurt. Er zijn zeker grote weersveranderingen in Afrika, maar we weten onvoldoende om dat als klimaatverandering te zien. Klimaat gaat over honderden jaren. Het is jammer dat Novib niet probeert constructief mee te denken hoe ze bij alle projecten in de productieve sectoren kunnen aanhaken. Het valt mij dus op dat Cordaid heel duidelijk wel die kant kiest.’

Als Oxfam Novib op de manier doorgaat die u beschrijft, bestaan ze dan nog over vijf jaar als dat medefinancieringsstelsel afloopt?

‘Ik denk het niet, maar ik hoop dat Farah begrijpt dat ze nu de markt op zal moeten. Ik zie berichten in de krant dat Nederlandse burgers helemaal niet zo vrijgevig zijn als altijd gezegd wordt. Er is dus ruimte op de markt van gevers. Oxfam Novib zegt altijd dat er geen ruimte is voor gevers. Mensen denken nu na over hoe ze geld uit de zakken van burgers kunnen halen voor mooie projecten in Afrika. Ik denk dat sociaal ondernemerschap daar bij kan helpen. Aanpakken, wat doen. Iedereen vindt het mooi als dat gebeurt.’

Als het medefinancieringsstelsel afloopt, gaat de overheid het maatschappelijk middenveld dan nog subsidiëren of stoppen ze ermee?

‘Het zal altijd wel een beetje doorgaan door het CDA. Je kunt helemaal geen civil society direct bevorderen in Afrika, dat is een Europese gedachte. Het kan waarschijnlijk veel beter via de economische kant. En de rechtervleugel van het CDA vindt dat al heel lang. Op termijn zal mevrouw Ferrier de Tweede Kamer wel verlaten. En dan zal er een frisse wind gaan waaien.’

Want zij houdt volgens u nog veel vast aan die oude systemen die u beschrijft?

‘Ja, dat is zeker. Maar Ben Knapen heeft het beleid echt hervormd. En daar kan Ferrier weinig aan afdoen. Dat is wel grappig. Ze wordt geprojecteerd in de kranten en neergezet als iemand die het beleid overeind houdt. In feite is dat helemaal niet zo. Het is Ben Knapen die aan zet is.’

En als die nieuwe wind er is, kan de overheid dan wel stoppen met de subsidies aan het maatschappelijk middenveld?

‘Het zou zomaar veel minder kunnen worden dan het nu al geworden is. De staat is een slechte vriend voor ngo’s, want het heeft altijd verschillende beleidsprioriteiten en een staat kan zomaar in economisch zwaar weer komen. Dus een ngo kan pas stabiel functioneren bij andere geldbronnen.’

De burger is een stabiele vriend?

‘Als staten zich zo in de schulden steken, dan geldt dat ook voor sommige burgers door bijvoorbeeld hypotheken. Maar niet voor alle burgers. Follow the money, en als het geld straks met name bij burgers ligt daar valt er wat te halen. Het zou dan ook heel verstandig zijn om daar die markt aan te boren.’

U kent Ben Knapen, verwacht u nog meer hervormingen van zijn kant voor de ngo’s?

‘De algemene lijnen zijn nu uitgezet. Er zijn nu forse bezuinigingen. Wat ik dan erg interessant vindt is dat het dan toch maar weer zo werkt in de politiek. Ngo’s hebben altijd betrekkelijk makkelijk geld gehad van de overheid en nu wordt er fiks bezuinigd. En boem, ze gaan om. Dat betekent dus wel dat de analyses van mensen van vroeger, van je moet je echt gaan aanpassen aan moeilijke tijden, dus kloppen.  Eigenlijk zijn ze vijf jaar te laat. Eerlijk gezegd vind ik directeur Rene Grotenhuis van Cordaid van alle directeuren  de meest intellectuele, een hele interessante man. Ik hoop dat hij zich nu probeert te onderscheiden op het terrein van het sociaal ondernemerschap. En ik zie ook eigenlijk hele grote kansen voor hem.’

Dus allemaal achter Grotenhuis aan?

‘Ik zou het zeer onverstandig vinden als ze dit niet zouden doen. Bij Oxfam Novib beweegt nog steeds niets. Dat is wel erg ideologisch en hier gaat dan echt de regel spelen: Als ze ideologisch rigide blijven dan gaan ze kapot. Dat model betekent echt dat ze afhankelijk zijn van grote staatssubsidies, maar die zijn er niet meer. Of je dat nu leuk vindt of niet.’

Nog een laatste toevoeging?

‘Ik wil nog even onderstrepen waar veel ruimte ligt. Je moet echt niet denken dat het bedrijfsleven alleen voldoende kennis heeft om die dingen tot een goed einde te brengen. Er is wel degelijk kennis nodig over onder meer de gezondheidszorg, onderwijs en de tribale structuur. Het is dus echt zo dat binnen het concept van het sociale ondernemerschap ngo’s een hele constructieve rol zouden kunnen spelen. En dan gaan de neuzen ook veel meer dezelfde richting opstaan.’