Ontwikkelingsorganisaties moeten weer terug naar hun roots en meer hun identiteit benadrukken, klinkt het steeds vaker. René Grotenhuis, algemeen directeur van Cordaid, is het daarmee eens. De oplossing van mondiale problemen vraagt om een fundamentele herbezinning op de taak en de rol van ontwikkelingssamenwerking. Herbezinning betekent in het geval van Cordaid te reade gaan bij de katholieke traditie. En vanuit het denken over de katholieke identiteit is Cordaid tot het concept van Communities of Change gekomen.

Nog steeds leven miljoenen mensen in armoede. Aandacht voor armoedebestrijding wordt echter steeds meer naar de achtergrond gedrongen. Armoede is één van de vele crises, naast voedselcrisis, energiecrisis, financiële crisis en klimaatcrisis.

Armoede wordt haast als de minst belangrijke van allemaal gezien. Veertig jaar ontwikkelingssamenwerking heeft ons, zo blijkt, geen antwoorden gebracht betreffende het vraagstuk van arm en rijk. Inzetten op vooral economische ontwikkeling heeft niet geleid tot verandering van machtsverhoudingen.

Tweedeling tussen arm en rijk is niet alleen in ontwikkelingslanden te zien. In opkomende landen als Brazilië, Rusland, India en China leeft een groeiende elite in overvloed. En armoede wordt steeds zichtbaarder in ontwikkelde landen, ook in Nederland. Overal worden mensen gemarginaliseerd. En het resultaat van marginalisering en uitsluiting is en blijft: armoede. We moeten breken met het verstarde denken over ontwikkeling. De oplossing van mondiale problemen vraagt om een fundamentele herbezinning op de taak en de rol van ontwikkelingssamenwerking.

Herbezinning

Herbezinning betekent voor ons niet op zoek gaan naar weer iets nieuws, maar allereerst te rade gaan bij onze eigen traditie. Want onze katholieke traditie is voor ons richtinggevend èn inspirerend: onze wortels in die traditie hebben geleid en leiden steeds weer tot ‘radicale’ keuzes (het Latijnse woord ‘radices’ betekent ‘wortels’).

Cordaid ziet zichzelf als een organisatie waarin het Katholieke Sociale Denken zich voortdurend actualiseert. Wij maken deel uit van een mondiaal netwerk van katholieke organisaties met stevige lokale wortels. Organisaties, die voortkomen uit groepen die gebukt gaan onder uitbuiting en onderdrukking, of er zich actief mee verbonden weten. Netwerken, die zich bewust zijn van hun pluralistische context en deze respecteren. Pluraliteit van opvattingen, visies, inzichten en leefwijzen die we niet als een bedreiging ervaren maar veeleer als een verrijking. Vanuit deze plurale context wordt onze ‘gelovige basis’ steeds opnieuw bevraagd, gecorrigeerd, bijgesteld en verbreed.

Het Katholieke Sociale Denken is voor ons geen gesloten systeem van leerstelligheden. Religie heeft een negatieve werking, wanneer ze zichzelf ziet als afgerond en exclusief. Wij zien onze traditie als een ‘religieus tegoed’, dat zich in het verstaan van de ‘tekenen des tijds’ door het heden heen naar de toekomst verder ontwikkelt. Wij pretenderen niet de waarheid in pacht te hebben, maar zien het samen zoeken naar waarheid juist als opdracht.

Katholiek Sociaal Denken

‘Radicale’ keuzes maken betekent voor ons teruggaan naar de kern van het Katholiek Sociaal Denken. Centraal daarin staat zowel respect voor het individu als betrokkenheid op gemeenschap. Dit wordt uitgewerkt in begrippen als ‘menselijke waardigheid’ & ‘subsidiariteit’ (individu) en ‘solidariteit’ & ‘bonum commune’ (gemeenschap).

Belangen van het individu worden nooit los gezien van de belangen van de gemeenschap. Dit is het kompas bij het vinden van een nieuwe balans – temidden van allerlei conflictsituaties en spanningen – tussen enerzijds toenemende heterogeniteit en diversiteit (o.a. migratie, vluchtelingen, nadruk op individuele rechten en individuele ontplooiingen) en anderzijds onze grote zorg om datgene wat ons allen samen aangaat (o.a. klimaat).

Ieder heeft het recht zelf invloed uit te oefenen op de inrichting van de samenleving. Individuen worden daarbij in gemeenschap verbonden doordat ze streven naar het gemeenschappelijk goede (‘bonum commune’). Dit verschilt wezenlijk van liberale opvattingen over zelfredzaamheid van mensen.

Volgens het Katholiek Sociaal Denken leren mensen pas in relaties met anderen om vanuit hun eigen kwetsbaarheid autonome mensen te worden. Hier dringt zich het bewustzijn op te leven in gemeenschap.

Dit heeft Cordaid gebracht tot de ontwikkeling van het concept Communities of Change: gemeenschappen die in dienst staan van het veranderen van onrechtvaardige machtsverhoudingen. Niemand mag gemarginaliseerd en uitgesloten worden. Integendeel, de laatsten hebben zelfs een beslissende stem bij het formuleren van de agenda en strategie voor verandering. Communities of Change zijn geen formele structuren, maar ontstaan waar diverse activiteiten in een gemeenschappelijk doel worden verbonden.

Kerngroepjes fungeren als motor, bewaken de agenda en zorgen voor dynamiek. Daaromheen bewegen zich strategische partners: gelijkgezinden die sympathiek staan ten aanzien van de agenda en deze ondersteunen. Verbindingen worden gelegd met politieke en economische krachten: zij worden geïnformeerd over de agenda en geprobeerd wordt hen van daaruit te beïnvloeden.

Hiermee verandert de positie van organisaties die beschikken over fondsen. Zij kunnen zich uit solidariteit moreel en financieel met Communities of Change verbinden, maar er kan geen sprake meer zijn van een donor-ontvanger relatie. De fondsen waarover Cordaid kan beschikken zijn geen fondsen die Cordaid bezit – om ze vervolgens te bestemmen voor de armen – maar maken deel uit van het bonum commune. Er is geen sprake van een bereidheid macht te delen – dat is immers nog steeds een uitdrukking van macht – maar van bereidheid alles te delen: risico’s, verantwoordelijkheden, succes en ook feilen en falen.

Verbindingen leggen, controle loslaten

Veertig jaar ontwikkelingssamenwerking heeft ons geen antwoorden gebracht betreffende het vraagstuk van arm en rijk. Bestaande machtsverhoudingen houden onrecht in stand. Gemeenschappen die hierin verandering willen brengen zullen onvermijdelijk stuiten op conflicten. Maar uiteindelijk draait alles om verbindingen. In Communities of Change wordt contact gezocht met mensen, die werken vanuit andere, zelfs tegengestelde belangen. Allereerst met de bedoeling hen met kracht van argumenten te overtuigen van de voorliggende agenda. Maar op zijn minst om ervoor te zorgen dat zij de veranderingsagenda niet ondermijnen.

Een adequate en omvattende contextanalyse is noodzakelijk. Alle spelers moeten in beeld gebracht worden en niemand wordt bij voorbaat afgeschreven. Denken in termen van klassentegenstellingen past niet bij zoeken naar het gemeenschappelijke. Verbinden gebeurt uit passie en compassie.

Communities of Change maken verbindingen mogelijk. Verbindingen met mensen dichtbij en mensen ver weg. Daarbij onder- en erkennen wij terdege dat we niet in machtsvrije ruimtes opereren. Doel blijft machtsverhoudingen veranderen vanuit de veranderingsagenda van de uitgeslotenen zelf.

Naar onze overtuiging falen we in het bereiken van sociale veranderingen, zolang beslissingen – hoe geïnformeerd ook – nog steeds in handen liggen van Noordelijke spelers. Loslaten van controle impliceert accepteren dat er geen garanties zijn voor succes. Het is van belang eigen vooronderstellingen te laten toetsen. We moeten het lef hebben fouten te maken en de bereidheid ervan te leren. We moeten ons realiseren dat niet alles valt te plannen. De eigen werkpraktijk is een plek om te leren en waar nodig moeten we die praktijk telkens corrigeren en verbeteren.

Algemene waarden als accountability, transparantie, openheid, wederzijds respect en diversiteit zijn voor Cordaid vitale waarden. Maar dat hoeft niet te betekenen een focus op korte-termijn-resultaten. In Communities of Change gaat het om langjarige verbintenissen. Korte-termijn-doelen zijn relevant, voor zover het behalen ervan energie geeft aan het proces van de lange termijn.

Het Katholiek Sociaal Denken draait om de as tussen individu en gemeenschap. Daarin vindt onze aandacht voor duurzaamheid (‘heelheid van de schepping’) haar richting. En in onze solidariteit met uitgeslotenen komt onze ‘voorkeursoptie voor de armen’ tot uitdrukking. Wat Cordaid zichzelf kan verwijten is dat ze dit ‘radicale’ denken heeft laten verdringen door het moderne, vooral economische denken in termen van effectiviteit en efficiency, van kwantificering en meetbaarheid, van de wens op korte termijn resultaten te willen (laten) zien.

Onze herbezinning leidt tot de conclusie dat onze ‘radicaliteit’ dieper ligt en verder reikt. Wij zullen moeten leren opnieuw te varen op dit kompas. Dat heeft tijd nodig. Maar traditie betekent ook tijd nemen. Een benadering via Communities of Change is geen nieuw grand design, maar een proces traditionele intuïties rond individu en gemeenschap een nieuwe plek te geven in een ander denken over ontwikkelingssamenwerking. Wij maken ‘radicale’ keuzes en zoeken voortdurend de dialoog en het debat. Daarmee willen we bijdragen aan de moderniteit van onze eigen traditie.

René Grotenhuis, algemeen directeur van Cordaid.